Źródłem historycznym nazywamy każdy zachowany przejaw działalności człowieka. Źródłem nie jest więc na przykład kość dinozaura (chyba, że znaleźlibyśmy na niej ślady człowieka, co byłoby prawdziwą rewolucją w nauce :-)).
Źródła historyczne dzielimy na materialne i niematerialne. Źródła materialne dzielą się z kolei na pisane i niepisane.
Źródłami pisanymi są wszelkiego rodzaju dokumenty i zapiski, a więc na przykład:
– dokumenty urzędowe (akty nadania, umowy, przywileje, zbiory praw)
– kroniki i pamiętniki
– gazety
– tablice pamiątkowe i nagrobne
Historycy bardzo dokładnie badają takie źródła, aby stwierdzić ich przydatność dla poznawania przeszłości. Z jednej strony jakiś niepozorny “świstek” lub prywatny pamiętnik może zawierać informacje zmieniające bieg historii. Z drugiej strony – poważnie wyglądający dokument może być przerobiony lub całkowicie sfałszowany. Badając źródła historycy przeprowadzają tzw. krytykę zewnętrzną (materiał, na którym spisano lub wydrukowano tekst, użyty w nim język, krój pisma itp.), a dopiero potem krytykę wewnętrzną (treść dokumentu).
Źródłami niepisanymi są wszelkie ludzkie wytwory, czyli:
– narzędzia
– broń
– stroje
– obrazy
– ozdoby
– budynki i budowle
– pozostałości ludzkich siedzib (np. grodziska, ślady obozowisk, ruiny domów czy dawny przebieg ulic w miastach)
– pochówki (zawierające często przedmiotu użytkowe z czasów pogrzebu, ale i mówiące wiele o wierzeniach ówczesnych ludzi)
Źródłami niematerialnymi są legendy, pieśni, obrzędy i zwyczaje przechowywane z pokolenia na pokolenie. Oczywiście jest w nich wiele naleciałości późniejszych (szczególnie w legendach, łączących fikcję z rzeczywistością), ale i tak mają one wartość dla historyków.
Przykład: Legenda o Piaście Kołodzieju być może jest zupełnie zmyślona, jeśli chodzi o początki dynastii Piastów, ale dostarcza nam wiadomości o słowiańskim obrzędzie postrzyżyn.
Badaniem źródeł historycznych zajmują się tzw. nauki pomocnicze historii (NPH). Jest ich wiele, najbardziej rozwinięte to:
– chronologia – nauka o sposobach mierzenia czasu, kalendarzach itp.
– paleografia – nauka o rozwoju pisma
– epigrafika – nauka o piśmie utrwalonym w twardym materiale (kamieniu, metalu, drewnie itp.)
– numizmatyka – nauka o środkach płatniczych (przede wszystkim monetach),
– weksylologia – nauka o flagach i sztandarach,
– genealogia – nauka o relacjach rodzinnych, pokrewieństwie i powinowactwie,
– archeologia prawna – nauka o śladach istnienia państwa i prawa (np. obrzędach i strojach urzędowych)
– sfragistyka – nauka o pieczęciach
– dyplomatyka – nauka o dokumentach
Osobną nauką (nie pomocniczą, ale równorzędną do historii) jest archeologia. Archeologia zajmuje się odtwarzaniem przeszłości na podstawie źródeł znajdujących się w ziemi lub w wodzie. Archeolodzy badają wytwory człowieka (np. narzędzia czy ozdoby), ślady jego pobytu (np. grodziska) oraz pochówki.