Miasta powstawały z przekształcenia podgrodzi i osad na skrzyżowaniu szlaków handlowych.
Rozwojowi miast sprzyjały od XIII w. lokacje na prawie niemieckim.
Funkcje gospodarcze
Miasta były ośrodkami rzemiosła i handlu.
Rzemieślnicy tworzyli cechy (organizacje rzemieślników jednej branży; cele cechów to m.in. regulacja rynku, szkolenie przyszłych majstrów, pomoc potrzebującym, obowiązki związane z obroną miasta – np. utrzymanie i obrona części murów).
Układ miasta lokowanego na prawie niemieckim: prostokątny rynek (targi i uroczystości) z ratuszem i wagą, szachownica ulic z małymi działkami mieszczan (najbliżej rynku – kamienice patrycjatu).
Przywileje królewskie dla miast ułatwiające handel:
– prawo organizowania targów i jarmarków,
– prawo składu (obowiązek wystawienia towarów przez przejeżdżających kupców),
– prawo przymusu drogowego (obowiązek przejazdu kupca przez dane miasto).
Funkcje polityczne
Po wykupieniu miasta od feudała wybierano samorząd (burmistrz i rajcy; wcześniej w imieniu feudała rządził wójt).
Trzy grupy społeczne:
– patrycjat – najbogatsi (spośród nich wybierano władze miejskie),
– pospólstwo – większość kupców i rzemieślników,
– plebs – pracownicy najemni, włóczędzy, żebracy, chłopi zbiegli ze wsi dla zarobku.
Miasta portowe pn. Europy tworzyły tzw. Hanzę (z Lubeką na czele; kontrola handlu i żeglugi).
Niektóre duże miasta (w Polsce – Gdańsk) mogły nieformalnie wpływać na politykę władców.
Funkcje kulturowe
Wydarzenia gospodarcze (targi, jarmarki) były łączone z widowiskami.
Edukacja cechowa: uczeń, czeladnik, a po podróży po innych miastach i egzaminie (wykonaniu majstersztyku, czyli mistrzowskiego dzieła) – mistrz (majster).
Ośrodek religijny – kościół parafialny (tzw. fara) z kaplicami cechów i szkołą parafialną.
Od XIII w. w miastach tworzono klasztory zakonów żebrzących (franciszkanów i dominikanów).
Lokacja na prawie niemieckim:
– feudał (król lub możnowładca) nadawał ziemię grupie osadników
– osadnicy zobowiązywali się zagospodarować dany teren (założyć miasto lub uporządkować istniejące)
– w zamian za zagospodarowanie ziemi właściciel dawał osadnikom kilku- lub kilkunastoletnie zwolnienie od czynszu (tzw. wolnizna)
– działki osadników były równe (dlatego lokowane miasta mają regularny układ dróg i domów – szachownica ulic wokół rynku)
– przywódca grupy (zasadźca) miał dodatkowo prawo do budowy młyna, karczmy, folwarku, łaźni koło miasta i innych dochodowych przedsięwzięć
– zasadźca sprawował sądy w imieniu feudała (jako wójt) i pobierał za to część opłat sądowych
Z czasem bogatsze miasta wykupywały od feudałów ich prawa i tworzyły samorząd zarządzający miastem (radę miejską z burmistrzem na czele).
Jest to nazywane „lokacją na prawie niemieckim”, ponieważ taki system najwcześniej upowszechnił się w Niemczech (np. w Magdeburgu) i stamtąd był wzorem dla innych krajów. Aby uniknąć odwoływania się miast do sądów niemieckich, król Kazimierz Wielki założył Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim.
[podstawa programowa gimnazjum: 11.3]