Stan to wyraźnie wyodrębniona grupa społeczna, z własnymi prawami i obowiązkami. Monarchia stanowa to ustrój, w którym władzę króla ograniczają prawa i instytucje stanów.
Stany średniowieczne wyodrębniały się stopniowo, do ok. XIII w.
Duchowieństwo:
– najwcześniej wyodrębnione jako stan (osobne sądy kanoniczne)
– wewnętrznie zróżnicowany (niżsi duchowni i prałaci, osobna grupa – mnisi)
– rekrutowany z pozostałych stanów (ale prałatury tylko dla synów szlacheckich)
– łączenie funkcji kościelnych z dobrami materialnymi sprzyjało zeświecczeniu
Rycerstwo:
– powstało z drużyny władcy, obdarzonej za zasługi ziemią i immunitetami
– zobowiązane do służby wojskowej na wezwanie króla (pospolite ruszenie)
– od XV w. pospolite ruszenie zastąpiła armia zaciężna – rycerstwo stało się szlachtą
– zróżnicowane majątkowe (ale w Polsce formalna równość szlachecka)
– z czasem zamknięte do osób w nim urodzonych (lub ew. nobilitowanych przez króla)
Mieszczanie:
– stan powstały z ludności służebnej podgrodzi oraz osadników w nowych miastach
– wyodrębnienie – akty lokacji miast oraz wykupywanie miast od ich właścicieli
– wewnętrzny podział na patrycjat, pospólstwo i plebs
Chłopi:
– początkowo wolni (tzw. kmiecie), potem poddani panom feudalnym
– zobowiązani do renty feudalnej dla pana i dziesięciny dla Kościoła
– przywileje dla szlachty stopniowo ograniczały prawo chłopów do opuszczania wsi
– brak przywilejów i wspólnych instytucji
Osobną grupą, również mającą odrębne prawa, obowiązki i instytucje byli Żydzi.
W monarchii stanowej państwo to byt prawny odrębny od króla („Korona Królestwa Polskiego”), niepodzielny i suwerenny.
Monarchia stanowa w Polsce istniała od XIV w. (Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki). Za Jagiellonów zaczął ją zastępować ustrój demokracji szlacheckiej, choć podział na stany i odrębne instytucje stanowe trwał aż do początków II Rzeczypospolitej.
[podstawa programowa gimnazjum: 11.2]