XIX wiek bywa nazywany „wiekiem ideologii”, ponieważ w tym czasie narodziły się wielkie systemy światopoglądowe wpływające na życie społeczne aż do naszych czasów.
Liberalizm
(z łac. „libertas” – ‘wolność’) – powstał w opozycji do absolutyzmu:
– najwyższą wartością jest wolność jednostki
– prawa obywatelskie, minimalna ingerencja państwa w życie prywatne
– wolność gospodarcza regulowana jedynie „niewidzialną ręką rynku” (1776 – Adam Smith „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”)
– działania przeciw monarchiom absolutnym (rewolucje w Hiszpanii 1820 i Francji 1830, Wiosna Ludów 1848) – postulat wolności słowa i rozszerzenia praw wyborczych
Skutkiem Wiosny Ludów było m.in. zniesienie pańszczyzny (Galicja, Prusy, Czechy, Węgry).
Konserwatyzm
(z łac. „conservare” – ‘zachowywać’) – powstał w opozycji do rewolucji:
– obrona tradycyjnego porządku i wartości (religia, autorytet, rodzina, hierarchia)
– zmiany społeczno-gospodarcze dokonywane wyłącznie ewolucyjnie
– człowiek jest z natury istotą społeczną (krytyka teorii umowy społecznej)
– człowiek kieruje się nie tylko rozumem, ale i namiętnościami (konsekwencją grzechu pierworodnego jest zło w człowieku, więc konieczna jest władza nad ludźmi)
Konserwatyści byli aktywni szczególnie w przywracaniu ładu po rewolucji i rządach Napoleona.
Socjalizm
(z łac. „societas” – ‘wspólnota’) – powstał w opozycji do liberalizmu:
– poddanie wszystkich dziedzin życia kontroli społecznej
– „sprawiedliwość społeczna” (likwidacja nierówności społecznych przez ograniczenie własności prywatnej)
– wartość człowieka polega na jego pracy dla społeczeństwa
Początkowo był to „socjalizm utopijny” (teoretyczne rozważania Henri de Saint-Simona o wzorcowym społeczeństwie), potem podjęto próby tworzenia osad-komun opartych na wspólnocie dóbr i pracy (Robert Owen). W 2. połowie XIX wieku rozwinął się tzw. „socjalizm naukowy” (teoria walki klas Karola Marksa).
Nacjonalizm
(z łac. „natio” – ‘naród’)
Ruchy narodowe pojawiły się już na początku XIX w.:
– wątki wolnościowe i narodowe w sztuce romantyzmu (odwołanie do historii i ludowych tradycji, twórca jest wieszczem budzącym naród do działania)
– Wiosna Ludów 1848 (pierwsza ogólnoeuropejska rewolucja) – postulaty utworzenia państw narodowych, m.in. Niemiec i Włoch
– kształtowanie nowoczesnego pojęcia narodu (wspólnota pochodzenia, języka i historii, świadoma swojej odrębności)
Ideologia nacjonalistyczna (narodowa):
– naród jest najwyższą wartością w polityce
– przynależność do narodu jest nadrzędna nad innymi podziałami (a więc wszystkie warstwy społeczne powinny ze sobą solidarnie współpracować)
[podstawa programowa gimnazjum: 30.2]