Jednym z przejawów uniwersalizmu było podobieństwo architektury w całej Europie. Głównym „inwestorem budowlanym” średniowiecza był Kościół, dopiero od XIII/XIV wieku pojawiają się liczniejsze budynki świeckie.
Styl romański
– okres powstawania: od IX/X w. (w Polsce od X/XI w.)
– materiał: kamień
– funkcja budynków: sakralna i zarazem obronna
– konstrukcja budynków: ciężka przysadzista bryła, ciężar oparty na murach, proste, geometryczne rzuty
– typy budynków: kościoły-rotundy i kościoły bazylikowe
– drzwi i okna: zwieńczone łukiem, małe okna (biforia i triforia)
– sklepienia: beczkowe
– wystrój: rzeźby będące częścią architektury (np. rzeźbione w kolumnach i płaskorzeźby, postacie statyczne, pozycje majestatyczne), malarstwo – obrazy na desce, postacie statyczne, wydłużone, w nienaturalnych pozycjach
– rodzaje budynków: kościoły i klasztory (w tym obronne)
Charakterystyczne przykłady architektury romańskiej: kolegiata w Tumie k. Łęczycy, kościół w Inowłodzu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, krypta św. Leonarda na Wawelu; brązowe drzwi katedr w Płocku i Gnieźnie
Styl gotycki
– okres powstawania: od XII w. (w Polsce od XIII/XIV w.)
– materiał: kamień i cegła
– funkcja budynków: użytkowa (sakralna lub świecka; funkcję obronną miały tylko zamki)
– konstrukcja budynków: lekka strzelista bryła, ciężar oparty na smukłych kolumnach i przyporach
– typy budynków: kościoły bazylikowe i halowe
– drzwi i okna: zwieńczone ostrołukowo; duże, wysokie okna, witrażowe rozety
– sklepienia: krzyżowo-żebrowe
– wystrój: – rzeźby wolnostojące i ołtarze szafowe (tryptyki, pentaptyki), malarstwo – postacie w ruchu, realistyczne, oprócz obrazów na desce freski, sklepienia kościołów malowane jak niebo z gwiazdami
– rodzaje budynków: kościoły i klasztory, ale i budynki świeckie (zamki, ratusze, hale targowe, kamienice mieszkalne, budynki uniwersyteckie
Charakterystyczne przykłady architektury gotyku: Kościół Mariacki w Krakowie, Kościół Mariacki w Gdańsku (największy w pn. Europie), Collegium Maius w Krakowie, zamek krzyżacki w Malborku; nagrobki Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego i Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu; ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie
Cechy wspólne kościołów średniowiecznych:
– podział na 3 części: narteks (przedsionek, zw. też kruchtą), nawa (lub nawy – główna, boczne i ew. poprzeczna – transept) i prezbiterium zakończone absydą
– kościoły orientowane (zwrócone ołtarzem na wschód)
Sztuka średniowieczna jest większości anonimowa (na chwałę Boga, nie autora). Wyjątkiem jest np. ołtarz Wita Stwosza w kościele mariackim w Krakowie.
[podstawa programowa gimnazjum: 12.3]