W średniowiecznej Europie zachodniej i środkowej Kościół miał praktyczny monopol w dziedzinie nauki, kultury i sztuki, a przez to wpływał na życie codzienne ludzi wszystkich stanów.
Dwa podstawowe pojęcia:
– uniwersalizm (łac. universalis – powszechny) – jednolitość języka, religii i ustroju w całej śrdw. Europie zachodniej i środkowej
– teocentryzm (gr. Theos – Bóg, łac. centrum – środek) – podporządkowanie wszystkich aspektów życia sprawom duchowym (celem życia na ziemi jest zbawienie wieczne osiągalne dzięki Kościołowi, a cała kultura powinna głosić chwałę Boga)
Nauka
– duchowni byli najlepiej wykształconą grupą społeczną
– podstawą nauki nie były własne badania, ale biegła znajomość dawnych autorytetów
– klasztory reguły św. Benedykta (benedyktynów i cystersów) – od VIII w. ośrodki kultury (skryptoria – przepisywanie ksiąg na potrzeby bibliotek klasztornych, szkoły – na potrzeby liturgii, ale nie wszyscy uczniowie zostawali mnichami, upowszechnianie nowych technik rolniczych – dwupolówki, a potem trójpolówki)
– od Karola Wielkiego – przywrócenie starożytnego programu trivium i quadrivium
– świecka literatura (np. roczniki, kroniki) była tworzona przez duchownych
– rozwój filozofii – scholastyka, powrót do dzieł Arystotelesa przez Tomasza z Akwinu,
– dążenie do całościowego ujęcia wiedzy (np. „Summa teologiczna” Tomasza z Akwinu)
Od XI-XII w. szkoły katedralne zaczęły przekształcać się w uniwersytety:
– uniwersytet – wspólnota profesorów i studentów (żaków) z rektorem na czele
– model paryski (kształcenie teologów) i boloński (kształcenie prawników)
– cztery wydziały (fakultety): nauk wyzwolonych, teologii, prawa i medycyny
Architektura
Kościół – największy mecenas sztuki i „inwestor budowlany” średniowiecza – „epoki katedr”:
– katedry (w siedzibach biskupów), kolegiaty (dla kapituł) i kościoły parafialne
– klasztory (samowystarczalne opactwa na wsi, od XIII w. klasztory także w miastach)
– we wczesnym średniowieczu kościoły i klasztory miały też funkcje obronne
– budownictwo kościelne były impulsem do rozwoju sztuki budowlanej
Sztuka
Zdecydowana większość dzieł sztuki średniowiecznej miała charakter religijny:
– malarstwo – wizerunki Chrystusa, Marii i świętych, sceny biblijne, iluminacje w psałterzach i ewangeliarzach,
– rzeźbiarstwo – Maria i święci, pasje (figury Chrystusa na krzyżu), retabula (nastawy ołtarzowe, np. ołtarz Wita Stwosza w Krakowie),
– rzemiosło artystyczne – naczynia i szaty liturgiczne, krucyfiksy,
– literatura i teatr – żywoty świętych, moralitety, misteria,
– muzyka – hymny, chorał gregoriański (przykład pieśni – „Bogurodzica”).
Sztuki wizualne zastępowały ludowi Pismo Święte („Biblia pauperum” – łac. ‘Biblia ubogich’).
W nielicznych dziełach świeckich – nawiązania do religii (np. w utworach sławiących władców wspominano ich pobożność).
Życie codzienne
– cel życia – wieczne zbawienie osiągalne tylko za pośrednictwem Kościoła
– hierarchia: 1) Bóg 2) z jego woli władca i Kościół 3) ludzie wykonujący obowiązki zgodnie ze swoim stanem
– organizacja życia od urodzenia (chrzest, chrześcijańskie imię) do śmierci (pogrzeb)
– mierzenie czasu według kalendarza kościelnego
– przestrzeganie postów i zasad przyzwoitego ubioru (asceza jako niedościgły wzór postępowania)
– spędzanie wolnego czasu – pielgrzymki, misteria z okazji świąt i odpustów
[podstawa programowa gimnazjum: 12.1]