Pierwsze dwa wieki istnienia państwa polskiego, od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego, nazywamy „Polską pierwszych Piastów”. W tym czasie Polska stała się niezależnym państwem o ustroju monarchii patrymonialnej.
Czas i miejsce
Polska pierwszych Piastów to okres od zjednoczenia plemion słowiańskich przez księcia Mieszka I (2. połowa X w.) do śmierci Bolesława Krzywoustego (1138), która rozpoczęła okres rozbicia dzielnicowego.
Polska pierwszych Piastów (zwana też początkowo „Państwem Gnieźnieńskim”) to obszar między Bałtykiem a Karpatami oraz między Odrą i linią na wschód od Nysy Łużyckiej a Bugiem. W przybliżeniu jest to teren obecnej Polski (poza Warmią, Mazurami i Suwalszczyzną, zamieszkanymi wtedy przez plemiona Prusów i Jaćwingów).
Monarchia patrymonialna
Monarchia patrymonialna to ustrój, w którym władca uważa kraj i wszelkie jego zasoby za swoją osobistą, dziedziczną własność (ojcowiznę – łac. ‘patrimonium’).
Charakterystyczne cechy monarchii patrymonialnej Piastów:
– władca był prawodawcą, wodzem i najwyższym sędzią, a najważniejsze decyzje podejmował na wiecach (zgromadzeniach wolnej ludności lub naczelników rodów)
– władca (książę, potem król) rządził przy pomocy drużyny wojów zajmującej się obroną kraju, strzeżeniem grodów i utrzymywaniem porządku
– władca zapewniał utrzymanie i opiekę wojom i ich rodzinom
– główne urzędy dworskie i państwowe były połączone, nadawane członkom najstarszych rodów lub (gdy wymagały umiejętności czytania i pisania) duchownym
– ludność dzieliła się na:
1) wojów – członków drużyny (młodsza część towarzyszyła władcy w podróżach po kraju i na wojnie, starsza stanowiła załogę grodów)
2) kmieci (wolnych chłopów, składających daniny z plonów na utrzymanie księcia i drużyny)
3) ludność służebną (zamieszkującą podgrodzia i tzw. wsie służebne, zobowiązaną do określonych posług na rzecz władcy i drużyny, np. wytwarzania uzbrojenia lub żywności).
Śladem po wsiach służebnych są nazwy miejscowości typu Szczytniki, Grotniki czy Piekary, pochodzące od specjalizacji ich mieszkańców (wytwarzanie szczytów czyli metalowych części tarcz, wytwarzanie grotów strzał i włóczni, pieczenie chleba itp.)
Pewną niezależność miał Kościół dzięki nadaniom ziemi i immunitetom od władcy.
Przykłady funkcjonowania ustroju monarchii patrymonialnej w państwie pierwszych Piastów:
– dokument „Dagome iudex” Mieszka I (oddanie Państwa Gnieźnieńskiego papieżowi)
– prezent Bolesława Chrobrego dla Ottona III z okazji zjazdu gnieźnieńskiego – 300 wojów
– podział Polski na dzielnice ustawą sukcesyjną Bolesława Krzywoustego
Dokonania pierwszych Piastów
Dokonania polityczne:
Główny cel polityki zagranicznej pierwszych Piastów to utrzymanie niezależności państwa, dzięki sile militarnej i przyjaźni z Cesarstwem (np. Mieszko I płacił cesarzowi trybut, ale Bolesław Chrobry w czasie zjazdu gnieźnieńskiego występował już jako partner Cesarstwa).
Dokonania różniły się w zależności od osobowości i siły militarnej konkretnego władcy:
– Mieszko I – zjednoczenie plemion zachodniosłowiańskich, chrzest (966), odparcie najazdu niemieckiego (Cedynia 972)
– Bolesław Chrobry – przyłączenie Łużyc, Moraw, Słowacji i Grodów Czerwieńskich
wyprawa na Kijów, zjazd gnieźnieński (1000 – potwierdzenie niezależności Polski), koronacja (1025),
– Mieszko II Lambert – brak (utrata terenów i tytułu króla)
– Kazimierz Odnowiciel – odbudowa państwa po buncie pogańskim (z pomocą cesarstwa), przeniesienie stolicy do Krakowa
– Bolesław Śmiały – zaangażowanie w politykę międzynarodową, przywrócenie tytułu królewskiego (zmuszony do ucieczki w wyniku konfliktu z Kościołem)
– Władysław Herman – brak (wzrost znaczenia możnowładców – rządy palatyna Sieciecha, podział państwa na tle konfliktu synów Bolesława i Zbigniewa)
– Bolesław Krzywousty – zakończenie wojny domowej z bratem, odparcie najazdu niemieckiego i podbój Pomorza
Najważniejsze osiągnięcie polityczne pierwszych Piastów to zbudowanie podstaw państwa.
Dokonania gospodarcze:
– nowe metody uprawy ziemi (dwupolówka zamiast gospodarki wypaleniskowej)
– grody obronne, a przy nich podgrodzia i wyspecjalizowane wsie służebne (początek handlu i rzemiosła; pozostałość w nazwach typu Piekary, Grotniki)
– system danin i służebności na rzecz władcy, jego dworu i drużyny
– pierwsze monety (denary) – jednak nieliczne, głównie funkcja prestiżowa (zamiast monet używano brył żelaza, skórek wiewiórczych lub płatów tkanin – stąd „płacić”)
Nadania ziemi członkom drużyny (Kazimierz Odnowiciel) były początkiem rycerstwa feudalnego.
Dokonania kulturalne:
– upowszechnienie wierzeń i zwyczajów chrześcijańskich (początkowo tylko na dworze władcy, – potem także w niższych warstwach), np. imiona, rachuba czasu itp.
– pierwsze kamienne budowle (kościoły w stylu romańskim)
– pierwsze klasztory (ośrodki kultury i edukacji, choć tylko na użytek kościelny)
– duchowni pierwszymi piśmiennymi mieszkańcami Polski
– pierwsze zabytki piśmiennictwa (np. zapis polskich nazw miejscowości w „Bulli gnieźnieńskiej” rozpoczynający okres piśmienny w dziejach Polski, łacińska „Kronika polska” Galla Anonima).
Śladem kontynuacji tych dokonań były m.in. zabytki języka polskiego powstałe w okresie rozbicia dzielnicowego i późniejszym (m.in. „Księga Henrykowska” z zapisem pierwszego polskiego zdania, pieśń „Bogurodzica”, kopiarze z odpisami dokumentów, psałterze).
W okresie panowania pierwszych Piastów Polska weszła w krąg kultury łacińskiej.
[podstawa programowa gimnazjum: 13.1, 13.2, 13.4.]