Za czasów ostatnich Jagiellonów polszczyzna zaczęła stopniowo wypierać łacinę. Wybitnymi twórcami tego okresu byli: Mikołaj Rej, Jan Kochanowski i Andrzej Frycz Modrzewski.
Mikołaj Rej (1505-1569)
– „ojciec literatury polskiej” – stosunek do polszczyzny, dotąd traktowanej tylko jako język ludowy niższy od łaciny, wyraził słowami: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”
– jako pisarz łączył średniowieczną moralistykę z hasłami renesansu (opisywał ideał szlachcica-obywatela, wiodącego spokojne, uczciwe życie zgodne z naturą; m.in. „Żywot człowieka poczciwego”)
– działacz publiczny i dobry zarządca – wielokrotny poseł, założyciel dwóch miast (obserwacje życia społecznego – „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem”)
– działacz protestancki – uczestnik synodów, założyciel nowych zborów kalwińskich, autor „Postylli” (zbioru kazań)
Jan Kochanowski (1530-1584)
– humanista (wszechstronne studia w Królewcu i we Włoszech), sekretarz Zygmunta Augusta, uczestnik sejmów i elekcji
– posiadał godności kościelne mimo braku święceń (częste przed reformą trydencką)
– po ślubie z Dorotą Podlodowską osiadł jako ziemianin w Czarnolesie
– jeden z głównych twórców literackiego języka polskiego:
– „Odprawa posłów greckich” (pierwszy polski dramat, na wzór antycznej tragedii; pod pozorem starożytnej fabuły przekazane pouczenia z zakresu etyki obywatelskiej)
– poezja – pieśni i fraszki, wierszowany przekład Psalmów;
– „Treny” po śmierci córki Urszuli
Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572)
– duchowny katolicki niższych święceń (za poglądy i zawarcie małżeństwa pozbawiony tej godności), sekretarz Zygmunta Starego
– uczestnik dysput teologicznych, zwolennik reformacji, pod koniec życia sympatyk braci polskich
– pisarz polityczny, sekretarz królewski na dworze Zygmunta Starego
– najsłynniejsze dzieło – łacińskie „De republica emendanda” („O poprawie Rzeczypospolitej”), wizja idealnego państwa opartego na sprawiedliwości i moralności:
– reformy społeczne: równość wobec prawa, zniesienie poddaństwa chłopów
– reformy ustrojowe: surowsze kary za przestępstwa, opieka państwa nad ubogimi
– usprawnienie systemu obronnego, ale i zakaz wojen zaborczych
– utrzymanie szkół przez Kościół, godne wynagradzanie nauczycieli
– postulat utworzenia Kościoła narodowego niezależnego od papieża
[podstawa programowa gimnazjum: 19.4]