Podział Polski na dzielnice spowodował liczne zmiany w dziedzinie polityki, życia społecznego i gospodarki. Były to zarówno zmiany pozytywne, jak i negatywne.
Zmiany społeczno-polityczne
– wzrost znaczenia możnowładców (immunitety, książęta zainteresowani pozyskiwaniem nowych terenów zamiast sprawnym zarządzaniem)
– utrata części terytoriów (Śląsk, Pomorze Zachodnie) w wyniku parcia książąt i margrabiów niemieckich na wschód
– decentralizacja – odrębne przepisy prawne w poszczególnych dzielnicach
– napływ osadników cudzoziemskich (Niemców, Holendrów, Żydów)
– wzrost świadomości narodowej Polaków (wspólny język, tradycja i stolica – Kraków) wokół niepodzielonej organizacji kościelnej z arcybiskupem Gniezna na czele
Zmiany gospodarcze
– przejściowy upadek gospodarki (granice blokujące handel, wojny niszczące zasiewy)
– spustoszenie południowej Polski spowodowane najazdem Mongołów (1 poł. XIII w.)
– rozwój rolnictwa w związku z koniecznością lepszego wykorzystania posiadanej ziemi (zagospodarowanie pustek – nowe osady, trójpolówka, nowoczesne narzędzia – brona, pług z metalowym lemieszem)
– przekształcanie podgrodzi w miasta (same grody przebudowywane w zamki – np. Wawel w Krakowie, albo wchłaniane przez miasta – np. Gniezno, Wrocław)
– upowszechnienie stosunków feudalnych (nadania ziemi i immunitety)
Osadnictwo na prawie niemieckim (na wzór Magdeburga):
– założenie wsi przez grupę osadników na podstawie aktu lokacji wydanego przez feudała
– każdy osadnik dostawał jednakową działkę ziemi (łan – ok. 25 hektarów)
– przywódca grupy (zasadźca) otrzymywał dodatkowe prawo – np. prowadzenia karczmy lub młyna – oraz sprawował sądy w imieniu feudała jako sołtys
– mieszkańcy wsi tworzyli wraz sołtysem samorząd (ławę wiejską)
– osadnicy płacili panu czynsz (po upływie lat tzw. wolnizny) – motywacja do wydajnych sposobów uprawy ziemi
Na prawie niemieckim lokowano również miasta (zasadźca nosił tytuł wójta, a osadnikami byli początkowo głownie cudzoziemcy – z Niemiec i Niderlandów).
Śladem lokacji na prawie niemieckim są:
– nazwy geograficzne (od imienia lub narodowości założyciela, np. Piotrowice, Węgrzce, albo od samego faktu lokacji, np. Nowiny, Wola)
– zachowany układ wsi złożonej z jednakowych działek wzdłuż jednej drogi (ulicówka, łańcuchówka) albo wokół placu z kościołem, cmentarzem lub karczmą (owalnica)
– zachowany układ miasta (szachownica wąskich ulic z jednakowymi działkami wokół prostokątnego rynku z kościołem i ratuszem)
Rzadziej stosowano tzw. lokację na prawie polskim (przyznanie przez pana feudalnego czasowych zwolnień od danin dla mieszkańców istniejącej osady wraz z uporządkowaniem granic działek, ale bez tworzenia samorządu).
[podstawa programowa gimnazjum: 14.4]