Już od początków unii polsko-litewskiej króla wybierała szlachta, choć zawsze był to kolejny Jagiellon. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta utrwaliła się praktyka wolnej elekcji, bez żadnych przywilejów dla synów poprzednika.
Elekcja to wybór (łac. „electio”).
Elekcja była wolna, ponieważ:
– prawo głosowania miał każdy polski szlachcic, który przyjechał na sejm elekcyjny
– szlachta nie była ograniczona w wyborze (mogła wybrać każdego kandydata, bez ograniczeń narodowości ani przywilejów dla dzieci poprzedniego władcy)
Pierwszym królem wybranym w drodze wolnej elekcji był francuski książę Henryk Walezjusz.
Dla wyboru króla zwoływano kolejno trzy sejmy (skonfederowane, a więc decydujące większością głosów – bez możliwości zastosowania liberum veto):
1) sejm konwokacyjny określał czas i miejsce elekcji
2) sejm elekcyjny (z reguły pod Warszawą) dokonywał wyboru
3) sejm koronacyjny poprzedzał koronację
W czasie bezkrólewia głową państwa był interrex (każdorazowy prymas Polski, czyli arcybiskup gnieźnieński), a władzę w poszczególnych częściach kraju przejmowały złożone ze szlachty tzw. sejmiki kapturowe.
Wybory króla były tzw. elekcją viritim (łac. 'przez mężczyzn’) – mógł na nie przybyć każdy pełnoletni polski szlachcic, a nie tylko poseł. Szlachta zbierała się na polu elekcyjnym poszczególnymi województwami, następnie odbywała się prezentacja kandydatów.
Pierwsza wolna elekcja odbywała się we wsi Kamion (obecnie część Warszawy). Kolejne elekcje odbywały się w Woli (obecnie dzielnica Warszawy).
Głosy z poszczególnych województw były liczone przez senatorów w szopie ustawionej na środku pola elekcyjnego. Wybór ogłaszał zgromadzonym interrex, co kończyło sejm elekcyjny.
W czasie sejmu koronacyjnego nowy król zaprzysięgał dwa dokumenty:
1) artykuły henrykowskie – zbiór najważniejszych, niezmiennych zasad ustroju Rzeczypospolitej, spisanych przy pierwszej elekcji (Henryka Walezjusza, stąd nazwa)
2) pacta conventa – osobiste zobowiązania danego króla (np. Henryk Walezjusz zobowiązał się m.in. do wykształcenia na swój koszt we Francji pewnej liczby synów szlacheckich).
Koronacja odbywała się z reguły w Krakowie, w katedrze na Wawelu. Wyjątkiem były koronacje Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego (w katedrze warszawskiej).
Dzieci poprzedniego władcy nie miały żadnych przywilejów przy wyborze króla, ale zdarzały się mimo to powiązania rodzinne:
– po ucieczce Henryka Walezego szlachta obwołała królem Annę Jagiellonkę, córkę Zygmunta I Starego (panowała ona wraz z mężem, Stefanem Batorym)
– po śmierci Stefana Batorego królem został Zygmunt III Waza (Szwed, ale po matce wnuk Zygmunta I Starego)
– po śmierci Zygmunta III Wazy królami zostali kolejno jego dwaj synowie (Władysław IV i Jan II Kazimierz)
– po śmierci Augusta II Mocnego i wojnie domowej królem został jego syn August III Sas.
Z kolei po śmierci Jana III Sobieskiego kandydatem na króla był jego syn Jakub Sobieski, ale nie został wybrany.
Kandydat na króla nie musiał być Polakiem. Wśród 11 królów elekcyjnych tylko 4 pochodziło z polskiej rodziny (Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, Stanisław Leszczyński, Stanisław August Poniatowski). Pozostali byli cudzoziemcami lub pochodzili z rodzin mieszanych:
– Francuz – Henryk Walezjusz
– Węgier – Stefan Batory
– Szwed – Zygmunt III Waza (jego dwaj synowie, Władysław IV i Jan II Kazimierz, wychowywali się już w Polsce, choć po ojcu tytułowali się królami Szwecji, a ich matki pochodziły z Austrii)
– dwaj Niemcy – August II Mocny i August III Sas
[podstawa programowa gimnazjum: 20.3]