W okresie rozbicia dzielnicowego sąsiadem Polski stało się państwo Zakonu Krzyżackiego, zbudowane na obszarach podbitych plemion Prusów i Jaćwingów. Pierwsze 100 lat było względnie pokojowe, później zaczęły się konflikty o terytoria.
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (tzw. Krzyżacy) – zakon rycerski utworzony w Palestynie w okresie krucjat do ochrony pielgrzymów niemieckojęzycznych. Po wyparciu krzyżowców z Ziemi Świętej Krzyżacy chcieli założyć swoją siedzibę na Węgrzech, ale szybko zostali stamtąd wygnani.
Sprowadzenie Krzyżaków do Polski
1226 książę Konrad Mazowiecki zaprosił ich dla obrony Mazowsza przed napadami Prusów:
– książę wskazał Krzyżakom siedzibę w ziemi chełmińskiej,jednak Krzyżacy sfałszowali dokument (tak, by dawał im własność zajmowanych ziem pruskich) i uzyskali jego potwierdzenie przez cesarza
– systematyczny podbój ziem Prusów i Jaćwingów przez krzyżackie wyprawy zw. rajzami (eksterminacja opornej ludności i zniemczenie pozostałej, kolonizacja osadnikami z Mazowsza, Niemiec i Czech)
– na podbitych ziemiach pruskich utworzono dobrze zorganizowane państwo zakonne – sieć komturii, po zajęciu Pomorza Gdańskiego stolica Marienburg (Malbork)
– Krzyżacy przejęli ziemię dobrzyńską należącą do wchłoniętego przez nich zakonu rycerskiego Braci Dobrzyńskich
– do końca XIII w. relacje polsko-krzyżackie były w większości pokojowe
Ciekawostka: po ludności pruskiej i jaćwieskiej pozostały tylko nazwy geograficzne na obecnej Warmii, Mazurach i Suwalszczyźnie (np. Warmia, Gołdap, Ełk, Hańcza, Wigry). Nazwa „Mazury” pochodzi z kolei od ludności Mazowsza osiedlanej przez Krzyżaków na dawnych ziemiach pruskich.
Konflikt o Pomorze Gdańskie
1308 Krzyżacy zajęli Pomorze Gdańskie (wykorzystując konflikt Władysława Łokietka z Brandenburczykami)
– po koronacji Władysława Łokietka wzmożenie konfliktu (ataki krzyżackie powstrzymane po skutecznym oporze Polaków w bitwie pod Płowcami w 1331 r.)
– odwołanie Polski do sądu papieskiego: korzystne dla Polski wyroki z Inowrocławia i Brześcia Kujawskiego nie uznane przez Zakon (apelacja odwlekała rozstrzygnięcie)
– 1343 pokój kaliski między Krzyżakami a Kazimierzem Wielkim (Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską, zaś Pomorze Gdańskie zachowane w rękach Krzyżaków jako „wieczysta jałmużna”) – przerwanie konfliktu za cenę utraty Pomorza Gdańskiego, ale i potwierdzenie polskich praw na przyszłość
Pokój kaliski spowodował, że Krzyżacy zaprzestali ataków na Polskę, ale skierowali się przeciw Litwie.
[podstawa programowa szkoły podstawowej: 6.3]Ilustracja – gotycki zamek w Malborku, siedziba władz Zakonu Krzyżackiego