W latach 1788-92 w Warszawie obradował sejm, który podjął największą w XVIII wieku próbę reform Rzeczypospolitej. Jego najsłynniejszym dziełem była Konstytucja 3 Maja 1791 roku.
Okoliczności zwołania sejmu:
– caryca Katarzyna zgodziła się na zwołanie, zajęta wojną z Turcją
– sejm był skonfederowany, czyli decydował większością głosów (bez liberum veto)
– po dwóch latach do sejmu dołączył drugi komplet posłów (stąd nazwa „czteroletni”)
Marszałkiem sejmu był Stanisław Małachowski.
Ugrupowania sejmowe:
(opis uproszczony, ponieważ podział zmieniał się w trakcie obrad):
– obóz hetmański (Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski) – utrzymanie dawnego ustroju, wzmocnienie roli hetmanów i wojska
– stronnictwo patriotyczne (Stanisław Małachowski, Stanisław Kostka Potocki, Hugo Kołłątaj) – szerokie reformy ustrojowe, m.in. zniesienie liberum veto, uniezależnienie od Rosji
– stronnictwo dworskie (wokół króla) – ograniczone reformy (wzmocnienie władzy, prawa dla mieszczan, opieka państwa nad chłopami), sojusz z Rosją
Dyskusje odbywały się także poza sejmem (np. „Kuźnica Kołłątajowska”).
Najważniejsze postanowienia Sejmu Wielkiego:
– zwiększenie armii do 100.000 żołnierzy (nie zostało to zrealizowane)
– nowe „Prawo o sejmikach” (m.in. pozbawienie szlachty-gołoty prawa głosu)
– nowe prawo o miastach królewskich (m.in. prawo mieszczan do nietykalności osobistej, zakupu ziemi i otrzymywania urzędów)
Konstytucja 3 Maja 1791 roku
Konstytucję ogłoszono w atmosferze zamachu stanu (obrady sejmu były formalnie przerwane, większość przeciwników reform rozjechała się do domów, nie przeprowadzono głosowania, a protestujący byli wyrzucani z sali obrad i bici przez wojsko otaczające Zamek Królewski w Warszawie).
Ciekawostka: w czasie ogłaszania projektu konstytucji w sali obrad przebywało ok. 37% ogólnej liczby posłów i senatorów (sejm miał się zebrać dopiero 5 maja, więc większość członków Sejmu Wielkiego jeszcze nie dojechała do Warszawy). Król Stanisław August Poniatowski kilkakrotnie zabierał głos; gdy w obliczu protestów podniósł rękę by przemówić po raz kolejny (według niektórych źródeł – by odłożyć dyskusję do czasu, aż sejm zbierze się formalnie), ktoś krzyknął, że oznacza to koniec dyskusji. Zwolennicy konstytucji (w tym ostatecznie i król) złożyli przysięgę i udali się do katedry na uroczyste nabożeństwo z tej okazji. Dopiero 5 maja wpisano konstytucję do ksiąg miejskich, ukrywając w ten sposób niedopełnienie formalności dwa dni wcześniej. Tak naprawdę sformułowanie „uchwalenie konstytucji 3 maja” jest więc nieprawidłowe, a jego umieszczenie na okładce konstytucji wydrukowanej w 1791 r. miało cel propagandowy. Tragiczne jest to, że tak wadliwie wprowadzany akt był próbą koniecznych (choć spóźnionych) reform, a jego przeciwnicy byli zarazem kolaborantami Rosji. To uniemożliwiało (a do dziś utrudnia) racjonalną dyskusję na temat konstytucji 3 maja i okoliczności jej ogłoszenia.
Najważniejsze postanowienia konstytucji 3 maja:
– Polska monarchią konstytucyjną z trójpodziałem władz
– monarchia dziedziczna (po Stanisławie Auguście Poniatowskim – dynastia Wettynów)
– zniesienie liberum veto (uchwały podejmowane większością głosów)
– zniesienie instrukcyj sejmikowych (posłowie reprezentantami całego narodu)
– sejm „stale gotowy” (zwoływany w razie potrzeby) zamiast codwuletniej sesji
– pozbawienie praw wyborczych szlachty-gołoty
– wprowadzenie przedstawicieli mieszczan do sejmu (ale tylko z głosem doradczym)
– powołanie rządu – Straży Praw z królem na czele
– zagwarantowanie tolerancji religijnej (katolicyzm pozostał religią panującą)
– zagwarantowanie opieki państwowej dla chłopów (ale bez konkretnych zmian)
– obowiązek korekty konstytucji co 25 lat
Rzeczpospolita stawała się państwem unitarnym (jednolitym) zamiast unią.
Konstytucja 3 maja to druga konstytucja na świecie (po USA), a pierwsza w Europie.
Konfederacja targowicka
Okoliczności zawiązania:
– inicjatorka – caryca Katarzyna
– faktyczne zawiązanie – 1792, Petersburg
– formalne ogłoszenie – Targowica
– uczestnicy – zwolennicy stronnictwa hetmańskiego (przeciwnicy Konstytucji 3 Maja)
– program – sprzeciw wobec reform Sejmu Wielkiego, prośba o interwencję rosyjską w obronie poprzedniego ustroju
Następstwa:
– wojna polsko-rosyjska w obronie konstytucji (początkowe sukcesy – bitwa pod Zieleńcami po której ustanowiono order Virtuti Militari)
– przystąpienie króla do targowiczan – wstrzymanie walk, zwycięstwo Rosji
– 1793 – II rozbiór przez Rosję i Prusy (zaskoczenie nawet dla targowiczan): w Rzeczypospolitej zostało ok. 200 tys. km2 i ok. 4 mln ludności, czyli niecałe 30% terytorium i ludności sprzed rozbiorów
– sejm grodzieński – przywrócenie ustroju sprzed Sejmu Czteroletniego (ale bez liberum veto)
[podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XVI.3, XVI.4]
Ilustracja – Jan Matejko „Konstytucja 3 Maja 1791 r.”. Obraz przedstawia wejście uczestników obrad Sejmu Wielkiego do katedry warszawskiej. Jak zwykle u Matejki – wiele postaci i symbolicznych elementów. W centrum – niesiony na rękach marszałek Stanisław Małachowski z rękopisem konstytucji. Przed nim przepycha się do wejścia król Stanisław August Poniatowski, ale nikt nie zwraca na niego większej uwagi. Na pierwszym planie przeciwnik konstytucji, poseł Jan Suchorzewski, grożący zabiciem swego syna (później okazało się, że był rosyjskim kolaborantem).