Demokracja szlachecka to ustrój polityczny istniejący w Polsce XVI-XVIII wieku. Opierał się na dominacji stanu szlacheckiego (stanowiącego do 10% mieszkańców) w sprawowaniu władzy oraz wolnej elekcji władcy.
Geneza ustroju:
– przywileje szlacheckie nadawane w XIV-XV w. (od przywileju koszyckiego z 1374 r.)
– przywileje nieszawskie z 1454 r. (zakaz ustanawiania nowych praw, zwoływania pospolitego ruszenia i nakładania podatków bez zgody sejmików ziemskich)
– konstytucja „Nihil novi” z 1505 r. (zakaz zmian w państwie bez zgody szlachty na sejmie)
– unia lubelska z 1569 r. (wspólne państwo polsko-litewskie)
– uzgodnienia z okresu bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta
W czasie elekcji Henryka Walezego (1573 r.) spisano tzw. artykuły henrykowskie – zbiór najważniejszych zasad ustrojowych, zaprzysięgany przez kolejnych władców elekcyjnych:
– potwierdzenie przywilejów szlacheckich
– sejm zwoływany co dwa lata na 6 tygodni (a w razie potrzeby – nadzwyczajny)
– powołanie 16 senatorów-rezydentów (zatwierdzali najważniejsze decyzje króla)
– król wybierany w wolnej elekcji
– pokój religijny i równouprawnienie wyznań
– prawo szlachty do rokoszu (nieposłuszeństwa) w razie złamania zobowiązań króla
Sejm walny
Ukształtowany w 1493 r. w Piotrkowie ze zjazdów przedstawicieli szlachty do króla i jego rady. Do podjęcia uchwały wymagana była zgoda tzw. trzech stanów sejmujących, które stanowili:
1. król,
2. senat – dawna rada królewska: najwyżsi dostojnicy państwa (gł. magnateria) i biskupi katoliccy,
2. izba poselska – przedstawiciele szlachty wybrani na sejmikach, gł. średnia szlachta.
Główne zasady:
– obrady co 2 lata przez 6 tygodni (najczęściej Piotrków i Grodno)
– posłowie związani instrukcjami uchwalonymi przez sejmiki (jak mają głosować)
– wszystkie uchwały stanowiły całość (zerwanie obrad oznaczało nieważność wszystkich)
– projekty opiniował senat, przyjmowała izba poselska, a ostatecznie zatwierdzał król
1505 („konstytucja Nihil novi”) – wszelkie zmiany w państwie wymagają zgody sejmu
1573 – przed głównymi decyzjami król musi konsultować się z 16 senatorami-rezydentami
Zasada jednomyślności („liberum veto” – sprzeciw jednego posła obalał projekt uchwały lub zrywał dalsze obrady sejmu):
– pierwotny cel – zapewnienie powszechnego poparcia dla prawa, uniknięcie tyranii
– praktyka – od XVII w. zrywano sejmy bezzasadnie (za Augusta III Sasa niemal wszystkie)
Wyjątkiem były tzw. sejmy skonfederowane (ich uchwały zapadały większością głosów).
Urzędy centralne
Mianowanie urzędników (tylko spośród szlachty) było wyłącznym prawem króla.
Najważniejsi urzędnicy centralni:
– marszałek wielki (zastępca – marszałek nadworny) zarządzał porządkiem na dworze królewskim
– kanclerz wielki (zastępca – podkanclerzy) kierował kancelarią zajmującą się wystawianiem dokumentów królewskich i sprawami zagranicznymi
– podskarbi koronny (zastępca – podskarbi nadworny) zarządzał skarbem królewskim
– hetman wielki (zastępca – hetman polny) dowodził siłami zbrojnymi.
Główni urzędnicy centralni oraz wojewodowie i kasztelani wchodzili w skład senatu.
Sejmiki ziemskie
Rzeczpospolita była państwem zdecentralizowanym (brak zawodowej administracji, więc wykonywanie prawa należało do sejmików ziemskich).
Rodzaje sejmików:
– przedsejmowy – wysłuchiwał legata króla, wybierał posłów i układał dla nich instrukcje
– relacyjny – przyjmował sprawozdanie posłów z obrad sejmu i przyjmował uchwały w celu wykonania nowych praw
– elekcyjny – wybierał kandydatów, spośród których król mianował sędziego ziemskiego
– kapturowy – wybierał sędziów na czas bezkrólewia
– deputacki – wybierał deputata (sędziego) do Trybunału Koronnego
– gospodarczy – decydował o ściąganiu podatków i ich przeznaczeniu
Urzędy ziemskie – zastrzeżone dla szlachty, sprawowane honorowo (bezpłatnie); urzędnicy korzystali jednak przeważnie z dóbr państwowych, a zyski rekompensowały im koszty urzędu.
Sądownictwo
W Rzeczypospolitej istniały osobne sądy dla poszczególnych stanów. W 1578 r. ustanowiono Trybunały Główne: Koronny w Piotrkowie i Lublinie oraz Litewski w Wilnie (najwyższe sądy odwoławcze dla wszystkich stanów).
Specyfika ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodów na tle Europy
Ustrój Rzeczypospolitej (demokracja szlachecka) był wyjątkowy w skali całej Europy:
– monarchia elekcyjna (następcę króla wybierała cała szlachta – w innych krajach monarchia była dziedziczna); skutkiem był brak stabilności władzy, wojny domowe między zwolennikami różnych kandydatów, ingerencja obcych mocarstw
– stosunkowo duży odsetek szlachty w państwie (w Rzeczypospolitej ok. 10% ludności; w tym czasie np. we Francji tylko 1%)
– dominacja szlachty – wprowadzenie jakichkolwiek zmian w państwie (prawa, podatki, wojna) wymagało jednomyślnej zgody posłów szlacheckich na sejmie
– brak rozwiniętego mieszczaństwa (kolejne przywileje szlacheckie ograniczały prawa mieszczan do posiadania ziemi rolnej będącej podstawą gospodarki) – duży odsetek mieszczan pochodzenia cudzoziemskiego
– równość szlachty w prawach politycznych (zasada „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”; w innych krajach istniały dożywotnie lub dziedziczne tytuły, np. „książę”, „baron”, „hrabia” itp. dające posiadaczowi określone przywileje)
– tolerancja religijna (król polski był zawsze katolikiem, ale do XVII w. szlachta miała równe prawa niezależnie od wyznania, podobnie było w obrębie mieszczaństwa, przy czym Żydzi znajdowali się pod opieką państwa i mieli osobne instytucje – w tym samym czasie w innych krajach wyznawanie innej religii niż panująca oznaczało pozbawienie praw, a czasem śmierć); dopiero w XVII w. pojawiło się ustawodawstwo ograniczające prawa niekatolików
– decentralizacja ustroju (władza centralna nie miała rozbudowanej administracji, dlatego wykonaniem większości przepisów prawa zajmowały się sejmiki szlacheckie i urzędnicy wybrani przez sejmiki, sprawujący swe funkcje bezpłatnie – w innych krajach władcy dążyli do stworzenia rozbudowanej, scentralizowanej administracji złożonej z płatnych urzędników)
– niezależność gospodarki od władzy centralnej (sejm i król mieli ograniczone możliwości wpływania na gospodarkę: nowe podatki wymagały jednomyślnej zgody posłów, a ziemia będąca podstawą gospodarki należała do szlachty i Kościoła)
W XVII w. ustrój demokracji szlacheckiej przekształcał się stopniowo w oligarchię magnacką (rządy nielicznych rodów najbogatszej szlachty i coraz większa niesprawność władzy centralnej, przy zachowaniu pozorów dotychczasowego ustroju); zob. też notatkę „Skutki wojen Rzeczypospolitej w XVII wieku”.
[podstawa programowa gimnazjum – 20.1, 22.4]