31 października 1517 r. w Wittenberdze ks. dr Marcin Luter ogłosił 95 tez na temat odpustów. Rozpoczęło to ruch odnowy Kościoła zachodniego, w wyniku którego powstały niezależne od papieża kościoły ewangelickie (protestanckie).
Geneza Reformacji
Na przełomie średniowiecza i nowożytności widoczne były oznaki kryzysu Kościoła zachodniego:
– rozluźnienie dyscypliny kleru (niski poziom intelektualny, nagminne łamanie celibatu)
– upadek moralny dostojników kościelnych (poczynając od papieży, żyjących jak świeccy władcy)
– nadużycia – symonia (kupowanie stanowisk kościelnych, postrzeganych jako źródło zysku) i nepotyzm (mianowanie na stanowiska kościelne krewnych i znajomych)
Wcześniejsze próby odnowy Kościoła zakończyły się niepowodzeniem (np. w XIII w. – wiarołomne uwięzienie i spalenie na stosie Jana Husa).
Z drugiej strony impulsem do zmian były renesansowe hasła powrotu do antycznych źródeł (a więc i do Biblii, do której dostęp był utrudniony ze względu na koszt ksiąg, barierę językową i ograniczenia ze strony władz kościelnych).
Bezpośrednią przyczyną Reformacji była rozpoczęta w początkach XVI w. w Niemczech akcja sprzedaży listów odpustowych (dokumentów rzekomo uwalniających od kary czyśćcowej). Papieskim komisarzem odpustowym był dominikanin Jan Tetzel, a zyski przeznaczano częściowo na budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie.
(Według teologii katolickiej zmarły, który nie jest ostatecznie potępiony – a więc nie trafia do piekła – musi po śmierci ponieść karę w czyśćcu, zanim znajdzie się w niebie. Kara czyśćcowa może być złagodzona decyzją władzy kościelnej czynami ze „skarbca zasług” Chrystusa, Marii i świętych, a także przez pobożne uczynki żyjących osób. Takie uwolnienie od całości lub części kary czyśćcowej nazywane jest w katolicyzmie odpustem.)
Reformacja niemiecka
Marcin Luter (1483-1546)
– niemiecki zakonnik-augustianin, wykładowca teologii w Wittenberdze
– 31 X 1517 ogłosił 95 tez przeciw odpustom – zaproszenie do dysputy teologów na ten temat (dysputa się nie odbyła, papież potępił tezy)
– spalił potępiającą go bullę papieską „Exurge Domine”, co oznaczało wypowiedzenie posłuszeństwa władzom kościelnym
– ukrywając się przed uwięzieniem przetłumaczył Biblię na język niemiecki
Główne poglądy Lutra:
- usprawiedliwienie człowieka, czyli uznanie go za sprawiedliwego z punktu widzenia Boga następuje z łaski Bożej („sola gratia” – łac. 'tylko łaska’), przez wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez pobożne uczynki („sola fide” – łac. 'tylko przez wiarę’),
- jedynym pośrednikiem między Bogiem i ludźmi jest Jezus Chrystus, a nie Kościół („solus Christus” – łac. 'tylko Chrystus’)
- jedynym autorytetem w sprawach wiary jest Biblia, a nie ludzkie instytucje i tradycje („sola Scriptura” – łac. 'tylko Pismo’)
- Boga można poznać tylko przez Słowo Boże, a nie rozumowo, przez prywatne objawienie itd. („solum Verbum” – łac. 'tylko Słowo’)
- celibat, kult Marii i świętych, kult relikwii, uznawanie mszy za ofiarę oraz śluby zakonne są sprzeczne z Biblią
1530 zwolennicy Lutra ogłosili na sejmie Rzeszy „Konfesję Augsburską”; w tym m.in.:
– odrzucenie zwierzchnictwa papieża
– uznawanie tylko dwóch sakramentów: chrztu (udzielanego nadal także niemowlętom) i Wieczerzy Pańskiej (udzielanej pod obiema postaciami, z wiarą w realną obecność Chrystusa, ale bez kultu eucharystycznego)
Działalność Lutra popierała część niemieckich książąt (nazwa „protestantyzm” pochodzi od ich protestu przeciwko utrudnianiu przez cesarza rozpowszechniania nauk reformacyjnych). Władcy ci przejmowali dawne majątki kościelne oraz opiekę nad lokalnymi kościołami ewangelickimi.
Ponieważ część księstw i miast cesarstwa przyjęła nauki Lutra, a część (z cesarzem) pozostała wierna Rzymowi, rozpoczęły się wojny religijne. Dwie fazy tych wojen zakończyły się:
1555 – pokojem augsburskim (podział Rzeszy na kraje katolickie i ewangelickie według wyznania władcy w myśl zasady „cuius regio, eius religio” – łac. 'czyj kraj, tego religia’)
1648 – pokojem westfalskim po wojnie trzydziestoletniej (zwycięstwo katolików, jednak z prawem protestantów do posiadania tzw. kościołów pokoju, zbudowanych z nietrwałych materiałów)
Luter uważał, że państwo i Kościół działają w dwóch różnych zakresach, których nie należy mieszać.
Ze zwolenników Lutra wywodzi się Kościół Ewangelicko-Augsburski (zw. luterańskim, choć Luter nie chciał takiego określenia – pochodzi ono z potępiającej go bulli papieskiej).
Reformacja szwajcarska
Jan Kalwin (1509-1564)
– francuski duchowny (po wystąpieniu Marcina Lutra zerwał z Kościołem katolickim)
– 1536 opublikował dzieło „Nauka religii chrześcijańskiej” – zbiór zasad reformacji
Główne poglądy i praktyki Kalwina:
- Biblia jedynym źródłem wiary
- kult Marii, świętych i relikwii odrzucone jako sprzeczny z Biblią
- całkowite usunięcie obrazów i rzeźb z kościołów (Luter dopuszczał je jako element edukacyjny i ozdobę)
- uproszczenie nabożeństw (m.in. ograniczenie śpiewu do psalmów, kazanie głównym punktem)
- duchowa (a nie realna, jak u katolików i luteran) obecność Chrystusa w Wieczerzy Pańskiej
- chrześcijanin powinien dążyć do doskonałości (choć za życia jej nie osiągnie) przez przestrzeganie Dekalogu
- surowa moralność (skromne życie i ubranie, unikanie rozrywek, w tym tańców)
Zwolennicy Kalwina upowszechnili znaną od starożytności naukę o predestynacji („Bóg sam wybiera ludzi do zbawienia lub potępienia, co objawia się w ich życiu”). Bywa to uznawane za charakterystyczną naukę kalwinizmu, choć sam Kalwin nie poświęcał predestynacji większej uwagi.
W Genewie istniała pod przewodnictwem Kalwina wzorcowa gmina chrześcijańska oparta na jego interpretacji Biblii (świecki zarząd wybierający pastorów, surowa moralność, odstępcy karani wygnaniem, a nawet śmiercią).
Demokratyczny charakter kalwinizmu zyskał mu zwolenników wśród szwajcarskich mieszczan oraz polskiej szlachty (w XVI w. kalwinizm był w Polsce popularniejszy od luteranizmu).
Kalwin uważał, że państwo powinno egzekwować przestrzeganie Dekalogu, a Kościół powinien czuwać nad zgodnością działania państwa z Biblią.
Ze zwolenników Kalwina wywodzi się Kościół Ewangelicko-Reformowany.
Powstanie Kościoła anglikańskiego
1527 – prośba króla Anglii Henryka VIII do papieża o unieważnienie małżeństwa z Katarzyną Aragońską, w związku z brakiem syna i planowanym małżeństwem z Anną Boleyn
Wobec papieskiej odmowy król wydał przepisy uniezależniające Kościół w Anglii od Rzymu:
– zakaz przekazywania papieżowi danin i odwoływania się do sądu papieskiego
– mianowanie biskupów przez króla
– 1534 Akt Supremacji (król zwierzchnikiem Kościoła Anglii)
Początkowo brak było różnic doktrynalnych z katolicyzmem (sam król był przeciwnikiem nauk Lutra). Zwolenników papieża karano śmiercią za zdradę króla, a nie za odstępstwo od wiary.
Za panowania Elżbiety I (córki Henryka VIII) nastąpiło przekształcenie doktryny w protestancką (zbliżoną do kalwinizmu, ale z obrzędami przypominającymi katolickie). Głową Kościoła Anglii jest wciąż brytyjski monarcha (obecnie – królowa Elżbieta II).
[podstawa programowa gimnazjum – 18.1, 18.2]