Rzeczpospolita Obojga Narodów wyróżniała się tolerancją i pokojem między wyznaniami. W pogrążonej w wojnach religijnych nowożytnej Europie był to wyjątek, dzięki czemu Polska zyskała miano „państwa bez stosów”.
Polska ma długie tradycje tolerancji religijnej i etnicznej:
– XIII w. – opieka książąt dzielnicowych nad Żydami uciekającymi z innych krajów (1264 statut kaliski księcia Bolesława Pobożnego)
– XIV w. – ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego tolerancyjne dla innych wyznań (prawosławni, ormianie) i religii (żydzi)
– 1525 hołd pruski – powstanie w Prusach pierwszego protestanckiego państwa (pod opieką króla polskiego) – zaledwie 8 lat od wystąpienia Lutra
– XVI w. – azyl dla anabaptystów i menonitów (uciekających przed prześladowaniami)
1569 unia lubelska – utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów: 40% Polaków, poza tym Litwini, Rusini, Żydzi, Niemcy, Tatarzy, Ormianie i inni; oprócz katolików protestanci (kalwiniści, luteranie, bracia polscy zw. arianami), prawosławni, ormianie, a także niechrześcijanie (żydzi, karaimi, muzułmanie)
Osobna grupa (wyodrębniona z kalwinistów w 1562) – bracia polscy zw. arianami:
– antytrynitaryzm (odrzucenie wiary w Trójcę) – z tego powodu zwalczani przez inne wyznania
– radykalizm społeczny (likwidacja pańszczyzny, podniesienie rangi kobiet, pacyfizm symbolizowany przez noszenie drewnianych szabel)
Polscy antytrynitarze (m.in. Faust Socyn) wywierali duży wpływ na protestantyzm w zachodniej Europie.
1570 ugoda sandomierska: zaprzestanie konfliktów religijnych kalwinistów i luteran (wzajemne uznawanie pastorów i sakramentów, wspólne synody) – pierwszy na świecie oficjalny akt współpracy ekumenicznej.
1573 konfederacja warszawska (uchwalona przez sejm na wniosek szlachty protestanckiej w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta):
– pokój między wyznaniami,
– pełne równouprawnienie wszystkich wolnych ludzi niezależnie od wyznania.
Aktu konfederacji warszawskiej nie podpisał prymas Polski i większość biskupów (poza krakowskim), mimo to włączono go do dokumentów, które musi zaprzysiąc przyszły król. Był to pierwszy w Europie akt tak szerokiej tolerancji religijnej.
(Ciekawostka: uchwalenie konfederacji warszawskiej miało miejsce w czasie wojen religijnych w zachodniej Europie – kilka miesięcy wcześniej doszło do „nocy św. Bartłomieja” – rzezi hugenotów, czyli francuskich kalwinistów).
Zgodnie z artykułami henrykowskimi każdy król elekcyjny musiał zaprzysiąc zachowanie wolności wyznania i pokoju religijnego.
Rzeczpospolita Obojga Narodów nazywana była „państwem bez stosów”, a przez przeciwników takiego stanu rzeczy – „azylem dla heretyków”. Różniło się to znacząco od Europy, w której toczyły się wojny religijne. Pewnym zgrzytem było jedynie ustanowienie unii brzeskiej (1596), na mocy której prawosławni byli przeciągani na stronę katolicką, mogąc zachować własne obrzędy pod warunkiem uznania zwierzchnictwa papieża (tzw. unici lub grekokatolicy).
Tolerancja religijna, z której słynęła Rzeczpospolita, trwała aż do XVII w.:
– w czasie powstań kozackich na Ukrainie nastąpiły duże pogromy Żydów
– w czasie potopu szwedzkiego sejm wygnał arian z kraju
– w drugiej połowie XVII w. pozbawiono szlachtę protestancką praw politycznych.
Dyskryminacja innowierców stała się w XVIII w. pretekstem do ingerencji obcych dworów.
[podstawa programowa gimnazjum – 19.3]