Środowisko geograficzne sprawiło, że Hellenowie (starożytni Grecy) nie utworzyli jednego państwa, za to skolonizowali basen Morza Śródziemnego. Wśród greckich państw-miast największe znaczenie miały Ateny i Sparta.
Wpływ warunków naturalnych na politykę i gospodarkę
Warunki naturalne Hellady:
– klimat śródziemnomorski
– góry utrudniające kontakt między poszczególnymi osadami
– niedostatek ziemi uprawnej (max. 30% terytorium i to trudne do uprawy zbocza)
– rozwinięta linia brzegowa (łatwiej przemieszczać się morzem, niż lądem)
– występowanie surowców naturalnych (kamień, glina)
Skutki:
– brak jednego państwa, zamiast niego osobne miasta-państwa (polis, l.mn. poleis) połączone wspólną kulturą (językiem, religią itp.)
– rolnictwo dostosowane do warunków (oliwki i winna latorośl, hodowla owiec)
– rozwój żeglugi w poszukiwaniu nowych ziem uprawnych
– od VIII w. p.n.e. Wielka Kolonizacja (kolonie wzorowane na macierzystej polis, zwanej metropolią – wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego)
– rozkwit rzemiosła i handlu
Organizacja społeczeństwa i system sprawowania władzy w Atenach
Miejsce: kraina Attyka, miasto połączone długim murem z portem Pireus. Nad miastem górowało wapienne wzgórze Akropol, na którym zbudowano świątynie i obiekty publiczne. Głównym placem, na którym toczyło się życie publiczne była agora.
Pierwotnie Ateny miały ustrój oligarchiczny (rządziła arystokracja):
– VII w. p.n.e. kodyfikacja prawa przez Drakona (prawo surowe, ale stabilne)
– początek VI w. p.n.e. reformy Solona (zniesienie niewoli za długi, co było dużym problemem; podział społeczeństwa na klasy majątkowe różniące się uprawnieniami)
– VI w. p.n.e. tyrania Pizystrata (rozwój gospodarczy, stabilizacja)
W 508 p.n.e. Klejstenes ustanowił demokrację. Największy rozkwit Aten i ustroju demokratycznego – V w. p.n.e. za rządów Peryklesa.
oligarchia – gr. „rządy nielicznych”
arystokracja – gr. „władza najlepszych”
demokracja – gr. „władza ludu”
Grupy społeczne:
1) Ateńczycy (urodzeni w Atenach) – pełne prawa obywatelskie (wyłącznie dla mężczyzn!),
2) metojkowie (cudzoziemcy) – wolni, ale bez praw politycznych,
3) niewolnicy – pozbawieni wszelkich praw.
Instytucje:
– eklezja (zgromadzenie ludowe) – mężczyźni-Ateńczycy; głosowanie po dyskusji,
– bule (Rada Pięciuset) – członkowie losowani w grupach majątkowych; projekty uchwał,
– heliaja (sąd przysięgłych) – członkowie losowani na rok,
– areopag (sąd w sprawach zabójstwa i zdrady stanu) – byli urzędnicy zw. archontami,
– urzędnicy losowani na rok (wyjątek: archonci i wybierani stratedzy dowodzący armią).
Dużą rolę odgrywali mówcy, w tym tzw. demagodzy (umiejący przekonywać słuchaczy, także emocjonalnymi argumentami).
Dla uniknięcia powrotu tyranii – sąd skorupkowy (ostracyzm: wygnanie z polis na 10 lat bez utraty majątku, jeżeli 6.000 głosujących wpisało na skorupce zwanej ostrakiem imię osoby podejrzanej o chęć zdobycia władzy).
Organizacja społeczeństwa i system sprawowania władzy w Sparcie
Miejsce: kraina Lakonia na półwyspie Peloponez, nad rzeką Eurotas. Pierwotnie było to 5 osobnych poleis. Ziemia uprawna należała do państwa i była podzielona na jednakowe działki przydzielane poszczególnym Spartiatom po osiągnięciu pewnego wieku.
Społeczeństwo Sparty dzieliło się na trzy kategorie:
1) Spartiaci (gr. homoioi – gr. ‘jednakowi’) – wojownicy, pełnia praw politycznych,
2) periojkowie – wolni rzemieślnicy i rolnicy, bez praw politycznych,
3) heloci – niewolna ludność, przypisana do działek ziemi przydzielonych Spartiatom.
Organizacja społeczeństwa była podporządkowana służbie wojskowej:
– cel życia – walka jako hoplita (wojownik z włócznią i okrągłą tarczą zw. hoplonem),
– synowie Spartiatów kształceni na wojowników, córki na żony i matki wojowników (niemowlęta chore i upośledzone zostawiano w górach na pewną śmierć, jako nieprzydatne dla społeczeństwa),
– surowe („spartańskie”) wychowanie państwowe od dzieciństwa (gr. agoge),
– dzieci uczone podporządkowania się dobru ogółu oraz prostego, krótkiego, konkretnego („lakonicznego”) wypowiadania się,
– po szkoleniu wojskowym Spartiata otrzymywał jednakową działkę ziemi wraz z hoplitami i pozostawał w rezerwie na wypadek wojny,
– najwyższa wartość to odwaga („Wróć z tarczą lub na tarczy” czyli jako bohater lub poległy),
– wspólne uroczystości i wspólne posiłki.
Legendarnym prawodawcą Sparty był Likurg.
Instytucje:
– na czele państwa dwóch królów (najwyższych kapłanów i wodzów armii),
– administracja i sądownictwo – 5 eforów,
– geruzja (rada starszych) – królowie i 28 gerontów wybranych spośród Spartiatów mających 60 lat,
– apella (zgromadzenie Spartiatów) – tylko głosowanie projektów geruzji, bez dyskusji.
Najsłynniejszym spartańskim królem był Leonidas, który w 480 r. p.n.e. poległ w walce z Persami broniąc przejścia przez wąwóz Termopile wraz z 300 wojownikami. Według legendy odesłał tylko jednego z wiadomością: „Powiedz Sparcie, że polegliśmy wierni jej prawom”.
Po odparciu najazdu perskiego w V w. p.n.e. poleis ateńska i spartańska rywalizowały o hegemonię (przywództwo) w Grecji. Wojny wyczerpały obie strony, co umożliwiło przejęcie dominacji przez Macedonię.
[podstawa programowa gimnazjum – 4.1, 4.2]