Polskie oświecenie zaczęło się rozwijać z opóźnieniem, od lat 40. XVIII wieku. Największy rozkwit przypadał na lata panowania, nieudolnego skądinąd, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (tzw. oświecenie stanisławowskie).
Charakterystyczne cechy polskiego oświecenia:
– opóźnione wprowadzenie (od lat 40. XVIII w. do lat 20. XIX w.)
– liczny udział duchownych (m.in. ks. Stanisław Konarski, ks. Hugo Kołłątaj, bp Ignacy Krasicki, ks. Adam Naruszewicz, ks. Stanisław Staszic)
– łączenie idei oświecenia (wątki patriotyczne i obywatelskie) z XVII-wiecznym sarmatyzmem
– mecenat magnacki
– oparcie na szlachcie (wobec słabości mieszczaństwa), m.in. skierowane do szlachty pismo oświeceniowe „Monitor” (ks. Franciszek Bohomolec)
Początki oświecenia w Rzeczypospolitej przypadają na panowanie króla Augusta III Sasa. Po okresie wojen nastał wówczas względny spokój i dobrobyt, co umożliwiło rozwój kultury:
– początki nowożytnego teatru (Operalnia w Warszawie, sprowadzanie zespołów teatralnych z Francji i Włoch)
– pierwsze instytucje naukowe (towarzystwa naukowe, biblioteka braci Załuskich)
– szkolnictwo (kolegia jezuickie i pijarskie dla młodzieży szlacheckiej, Collegium Nobilium ks. Stanisława Konarskiego)
Oświecenie stanisławowskie
Najdojrzalszą formę oświecenie w Polsce przyjęło za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Sam król był inicjatorem wielu działań:
– obiady czwartkowe – spotkania elity intelektualnej z królem (m.in. ks. Adam Naruszewicz, bp Ignacy Krasicki); prezentowane prace i idee publikowano w czasopiśmie „Zabawy przyjemne i pożyteczne”
– mecenat kultury (malarstwo Bernardo Belotto zw. Canaletto, przebudowa Łazienek Królewskich w Warszawie, kolekcje zabytków i dzieł sztuki)
– 1765 zał. „Monitor” (tygodnik moralny wzorowany na angielskim „Spectatorze”, prezentujący nowe idee i wzory osobowe)
– 1765 zał. Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów; szkoła dla przyszłych oficerów armii, ale jednocześnie liderów życia społecznego w duchu oświecenia)
– zał. Teatr Narodowy (rozkwit pod kierownictwem Wojciecha Bogusławskiego)
– reformy gospodarcze (manufaktury Antoniego Tyzenhausa, kanały łączące główne szlaki wodne, poczta)
Architektura okresu oświecenia
W pierwszej fazie oświecenia (czasy saskie) powstawało wiele budowli w stylu barokowym. Za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego zaczął upowszechniać się styl klasycystyczny.
Cechy charakterystyczne klasycyzmu:
– harmonia i symetria
– wzorce antyczne (odwzorowanie architektury starożytnej Grecji i Rzymu: kolumny, kopuły, rzeźby i płaskorzeźby jako część architektury)
– statyczność, spokój i umiar
– przekazywanie idei oświecenia w treści dzieł
– operowanie kształtem zamiast barwą
– budowle na planie koła lub prostokąta, wejście w formie kolumnowego portyku z tympanonem
– symboliczne dekoracje nawiązujące do antyku (hełmy i tarcze wzorowane na rzymskich i greckich, postacie mitologiczne)
– duże, jasne pomieszczenia (duże okna, białe ściany, płaskie sufity)
– ogrody krajobrazowe (sprawiające wrażenie naturalnych, ale z elementami małej architektury, w tym sztucznymi ruinami)
Przykłady sztuki klasycystycznej
1) architektura:
– „Pałac na wodzie” w Łazienkach Królewskich w Warszawie (Dominik Merlini)
– ewangelicki kościół św. Trójcy w Warszawie (Szymon Zug)
– Teatr Wielki w Warszawie
– park Arkadia k. Nieborowa
2) malarstwo:
– obrazy Warszawy (Bernardo Belotto zw. Canaletto),
– obrazy historyczne (Marceli Bacciarelli)
– sceny rodzajowe (Piotr Norblin)
Charakterystyczne dla oświecenia stanisławowskiego jest łączenie klasycyzmu z elementami rokoko i orientalnymi.
W pierwszej połowie XIX wieku reformy oświeceniowe były kontynuowane pod zaborami:
– Liceum Krzemienieckie (Tadeusz Czacki)
– Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie
– Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk
– „Słownik języka polskiego” Samuela Lindego
– rozwój geologii i spółdzielczości rolniczej przez Stanisława Staszica
– prace Jana i Jędrzeja Śniadeckich (początki polskiej terminologii chemicznej)
[podstawa programowa gimnazjum – 26.4]