W XVI wieku, za panowania ostatnich Jagiellonów, Polska stała się jednym z największych państw europejskich. W polityce zagranicznej, kulturze i gospodarce nastąpił nasz „złoty wiek”.
Pozycja międzynarodowa
– skoligacenie Jagiellonów z rodami panującymi Europy (do początków XVI w. Jagiellonowie panowali też w Czechach i na Węgrzech, choć nie zawsze stosunki Polski i Litwy z nimi były przyjazne)
– w większości poprawne relacje z dynastią Habsburgów (najpotężniejszą w Europie)
– rywalizacja z Turcją o Mołdawię
– udane walki z Moskwą (1514 zwycięstwo pod Orszą)
– rozwiązanie problemu krzyżackiego – sekularyzacja i podporządkowanie Prus (hołd pruski 1525)
– 1529 ponowne włączenie Mazowsza
– 1570 włączenie części Inflant
– początki floty kaperskiej
(zobacz też notatkę „Polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonów”)
Gospodarka
Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej:
– „Polska spichlerzem Europy” (masowy import polskiego zboża na Zachód – rozwój spławu wiślanego, Gdańsk największym i najbogatszym polskim miastem)
– „pomiara włóczna” w Wielkim Księstwie Litewskim (komasacja gruntów z uporządkowaniem granic pól i zabudowy wsi oraz wprowadzenie trójpolówki – zwiększenie dochodów z dóbr królewskich)
folwark – duże samowystarczalne gospodarstwo rolne należące do szlachcica
pańszczyzna – przymusowa praca chłopów na polu szlachcica
Kultura i nauka
Wprowadzenie w Polsce kultury renesansowej:
– rozwój literatury w języku polskim (Mikołaj Rej, Jan Kochanowski)
– ogłoszenie teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika
– architektura i sztuka w stylu renesansowym – zob. niżej
– sprowadzenie włoskich obyczajów (stroje, nieznane dotąd warzywa – tzw. włoszczyzna); inicjatorką była królowa Bona Sforza, żona Zygmunta I Starego i matka Zygmunta II Augusta)
(zobacz też notatkę „Piśmiennictwo polskiego renesansu”)
Ustrój i życie polityczne
Utrwalenie ustroju demokracji szlacheckiej z monarchią elekcyjną:
– w celu zapewnienia tronu Zygmunt II August został koronowany na króla jako dziecko, jeszcze za życia ojca, Zygmunta I Starego (elekcja „vivente rege” – łac. ‘za żyjącego króla’)
– aktywność polityczna szlachty (udział w sejmikach i sejmach, ruch egzekucyjny, po śmierci Zygmunta II Augusta sejmiki kapturowe dbające o porządek i bezpieczeństwo w okresie bezkrólewia)
– 1569 unia lubelska (połączenie Polski i Litwy unią realną, utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – jednego z największych państw ówczesnego świata)
– utrwalenie zasady pokoju wyznaniowego i tolerancji (duże poparcie dla Reformacji wśród szlachty, projekty utworzenia Kościoła narodowego, 1573 konfederacja warszawska – akt sejmowy gwarantujący wolność wyznania)
Ruch egzekucyjny – pierwszy polski ruch polityczny (gł. średniej szlachty) na rzecz „egzekucji praw i dóbr”, czyli m.in. odebrania majątków państwowych zw. królewszczyznami zarządzającej nimi magnaterii, która bezprawnie traktowała je jako swoją własność.
(zobacz też notatki „Unia lubelska (1569)” i „Stosunki wyznaniowe w państwie polsko-litewskim”)
Reprezentatywne obiekty sztuki renesansowej na ziemiach polskich:
– przebudowa zamku na Wawelu (Bartolomeo Berecci, Benedykt z Sandomierza) – krużganki dookoła dziedzińca, dekoracje wnętrz; arrasy sprowadzone z Florencji
– Kaplica Zygmuntowska na Wawelu z nagrobkami Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta (najwybitniejsze dzieło renesansu włoskiego w Polsce)
– zamki magnackie (Ogrodzieniec, Baranów Sandomierski, Pieskowa Skała, Krasiczyn)
– zamek królewski w Niepołomicach
– miasto Zamość (zgodnie z włoskimi założeniami miasta idealnego)
– budowle mieszczańskie: kamienice w Krakowie i Kazimierzu nad Wisłą, pałac Decjusza w Woli Justowskiej k. Krakowa
– obiekty publiczne: Sukiennice w Krakowie, ratusz w Poznaniu
Negatywne zjawiska w okresie „złotego wieku”:
– osłabienie pozycji króla (szlachta próbowała wpływać nawet na decyzje Zygmunta II Augusta w sprawie małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną, co spotkało się ze stanowczym sprzeciwem króla)
– wzrost znaczenia magnaterii, w tym szczególnie niektórych rodów
– brak rozwiniętego mieszczaństwa (wyjątki – Gdańsk, który chciał nawet uniezależnić się od władzy królewskiej)
– skoncentrowanie na rolnictwie i brak rozwiniętego rzemiosła, co w przyszłości zaowocowało kryzysem po zmianie światowych trendów w gospodarce
– zubożenie chłopów
[podstawa programowa gimnazjum – 19.5 i spoza podstawy]