W XIX wieku rozpoczęła się kolejna rywalizacja mocarstw o tereny zamorskie, w wyniku której powstały imperia kolonialne Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec. Swoje wpływy rozszerzyło też kilka innych państw.
Wielka Brytania
Przyczyny:
– chęć odbudowy imperium kolonialnego po utracie 13 kolonii w Ameryce Północnej
– szukanie nowych rynków (działalność Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej)
– poszukiwanie nowej lokalizacji dla kolonii karnej
Kierunki i zasięg:
1) przyznane przez kongres wiedeński: Malta, Mauritius, Trynidad i Tobago, Gujana
2) przeniesienie uwagi na Azję, Pacyfik i Afrykę:
– Australia (kolonia karna, a także eksporter wełny i złota – Melbourne najbogatszym miastem świata dzięki kopalniom złota)
– Nowa Zelandia (traktat z wodzami Maorysów – pretekst do przejęcia władzy)
– Indie (po przejęciu rządów od Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej – „perła w brytyjskiej koronie”, królowa Wiktoria cesarzową Indii)
– Afryka południowa – wypieranie osadników holenderskich zw. Burami na północ, potem wojny z republikami burskimi i tubylcami)
– Afryka środkowa – „wyścig o Afrykę” (rywalizacja z Francją, Belgią i Portugalią o dorzecze rzeki Kongo), utworzenie kolonii Rodezja
– Sudan – interwencja zbrojna przeciw mahdystom zakończona zajęciem kraju
3) ponadto walka o wpływy bez przejmowania terytoriów:
– wpływy handlowe w Chinach i Argentynie
– rywalizacja z Rosją o wpływy w Azji środkowej (pomoc dla Turcji w wojnie krymskiej, inwazja na Afganistan)
1815-1914 „stulecie Wielkiej Brytanii” (panowanie na morzach, hegemonia w świecie, a zarazem „splendid isolation” – ang. ‘wspaniała izolacja’; imperium brytyjskie obejmowało 1/4 lądów i 1/4 ludności świata)
Francja
Przyczyny:
– chęć odbudowy i powiększenia francuskiego imperium kolonialnego
– wyrównanie strat w Europie po przegranej wojnie z Prusami (1870-71)
Kierunki i zasięg:
1) Azja – protektorat nad Kambodżą, podbój Indochin (obecny Wietnam i Laos)
2) Afryka:
– podbój Algierii
– Fr. Afryka Zachodnia i Środkowa (obecnie Tunezja, Mauretania, Benin, Czad, Gwinea, Kongo, Mali, Niger, Senegal, Republika Środkowoafrykańska, Wybrzeże Kości Słoniowej)
– niewielkie tereny w Afryce Wschodniej (Somali)
Niemcy
Przyczyny:
– poszukiwanie rynków zbytu dla gospodarki rozwijającej się po zjednoczeniu
– nacjonalizm (działalność Ligi Pangermańskiej – ponad 20 tys. członków na całym świecie, w tym wielcy niemieccy przemysłowcy)
– chęć dołączenia do grona mocarstw („Weltpolitik” – niem. ‘polityka światowa’)
– rywalizacja z Wielką Brytanią i Francją (posiadaczami większości kolonii)
Kierunki i zasięg:
1) Daleki Wschód – wieczysta dzierżawa terenów w Chinach
2) Oceania (Samoa, Nowa Gwinea, W. Salomona, Mariany, W. Marshalla, Nauru)
3) Afryka (Niem. Afryka Południowo-Zachodnia i Wschodnia, Togoland, Kamerun)
4) próby uzyskania wpływów w Maroku, koncesja na budowę kolei w Turcji
Po I wojnie światowej kolonie niemieckie były okupowane, a następnie podzielone jako tzw. terytoria mandatowe między Wielką Brytanię, Francję, Belgię, Japonię i Portugalię.
Pojedyncze kolonie miały także Belgia, Portugalia, Hiszpania, Holandia i Włochy.
Inne mocarstwa nie uczestniczyły w wyścigu o kolonie, ale też zwiększały wpływy:
Rosja:
– przyłączanie terenów w Azji (Turkiestan, Kraj Nadmorski, Kaukaz, Afganistan)
– usprawnienie zarządzania Syberią i wykorzystanie jej jako miejsca zsyłki
– 1867 sprzedaż Alaski Stanom Zjednoczonym – rezygnacja z posiadłości poza Eurazją
Stany Zjednoczone:
– 1823 „doktryna Monroe” (USA nie miesza się w sprawy Europy i wzajemnie)
– 1830 utworzenie Liberii (najstarszej republiki w Afryce, założonej dla wyzwolonych amerykańskich niewolników według wzorów ustrojowych USA)
– dążenie do opanowania Ameryki Środkowej, w tym Kanału Panamskiego
– wywoływanie lokalnych powstań i przejmowanie kontroli nad gospodarką pod nowymi rządami (Kuba, Filipiny, Panama)
– „dyplomacja dolarowa” – finansowe uzależnianie lokalnych władz
1853 ponowne otwarcie Japonii na kontakty cudzoziemcami – epoka Meiji, czyli „japońskie oświecenie”: zniesienie feudalizmu, upowszechnienie oświaty, likwidacja dawnych tradycji, reforma państwa
Pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej (z perspektywy obu stron)
Skutki dla krajów kolonialnych:
– wzrost znaczenia państw kolonialnych (budowa „drugich imperiów kolonialnych” przez Wielką Brytanię i Francję, dołączenie Niemiec do grona mocarstw)
– włączenie do kultury europejskiej elementów kolonialnych
– ułatwienie handlu (1869 budowa Kanału Sueskiego – połączenie Morza Śródziemnego z Oceanem Indyjskim przez Morze Czerwone, pod kontrolą brytyjsko-francuską)
– kolejne odkrycia geograficzne (eksploracja głębi lądów)
– rozwój techniki komunikacyjnej (statki, telegraf)
– eksploatacja kolonii – surowce (m.in. złoto i miedź), siła robocza, rynek zbytu
– marginalizacja Hiszpanii (utrata Kuby i Filipin)
– upowszechnienie poglądu o wyższości białego człowieka (protekcjonalny stosunek do ludności tubylczej, teorie rasistowskie)
– konflikty kolonialne: brytyjsko-francuski o Faszodę (1898; skrzyżowanie planowanych linii kolejowych), francusko-niemiecki o Maroko (1905-11)
Skutki dla krajów skolonizowanych:
– upowszechnienie kultury europejskiej i religii chrześcijańskiej
– zastosowanie osiągnięć techniki i nauki (użycie wynalazków, szpitale przy misjach)
– początki administracji i oświaty w kolonialnych na wzór europejski
– 1833-34 zniesienie niewolnictwa w imperium brytyjskim (wcześniej zakaz handlu ludźmi)
– likwidacja niektórych zwyczajów (np. sati – palenie wdów w Indiach)
– utrata niezależności (jedynymi niepodległymi krajami w Afryce były Liberia i Abisynia)
– autonomia „białych kolonii” – Kanada, Australia, Nowa Zelandia (status dominium: samodzielnego terytorium bez własnej polityki zagranicznej, którego głową jest władca Wielkiej Brytanii)
– stagnacja gospodarki (z powodu wywozu surowców i braku własnego przemysłu)
– krwawe tłumienie przez Europejczyków konfliktów z lokalną ludnością (konflikt o kontrolę nad Kanałem Sueskim w Egipcie, powstanie mahdystów w Sudanie, powstanie sipajów w Indiach, wojna burska w Afryce południowej)
– nienawiść do Europejczyków w Chinach (powstanie bokserów stłumione siłą przez koalicję 8 mocarstw: Austro-Węgier, Francji, Japonii, Niemiec, Rosji, USA, Wielkiej Brytanii i Włoch)
[podstawa programowa gimnazjum – 32.3, 32.4]