Rewolucja przemysłowa XIX wieku miała doniosłe skutki społeczne, gospodarcze i kulturowe, a także ekologiczne. Industrializacja (uprzemysłowienie), urbanizacja (tworzenie i rozwój miast), oraz upowszechnienie odkryć i wynalazków po prostu zmieniły świat.
Skutki społeczne
Zmiana struktury społecznej – rozwój społeczeństwa przemysłowego (industrialnego):
– migracja ze wsi do miast, wielkie metropolie (Londyn, Nowy Jork, Paryż)
– migracje między krajami i kontynentami (emigracja z Europy do USA)
– zmiana struktury zatrudnienia – mniej ludzi w rolnictwie, więcej w przemyśle
– zmniejszenie roli posiadaczy ziemskich, wyzwolenie chłopów z poddaństwa, emancypacja kobiet, nowe grupy społeczne – proletariat, burżuazja
Najważniejsze zjawiska społeczne na ziemiach polskich:
– uformowanie się proletariatu i zaczątków burżuazji (np. fabrykanci łódzcy)
– masowa emigracja zarobkowa do USA i Brazylii w 2. poł. XIX w.
– uwłaszczenie chłopów w zaborze rosyjskim po 1864
– zubożenie szlachty w zaborze rosyjskim po 1864 (nowa grupa społeczna – inteligencja)
Skutki gospodarcze
1) Przemysł:
– lawinowy wzrost wydobycia węgla i rud metali oraz produkcji stali
– koncentracja przemysłu w okręgach przemysłowych (m.in. Black Country w Anglii, Zagłębie Ruhry w Niemczech, Górnośląski Okręg Przemysłowy)
2) Rolnictwo
– wzrost zapotrzebowania na bawełnę – wielkie plantacje (poza Europą)
– mechanizacja
– masowe stosowanie nawozów (początkowo nawozy naturalne, w tym sprowadzane z Ameryki Południowej saletra i guano, od 2. poł. XIX w. nawozy sztuczne)
– dynamiczny rozwój rolnictwa na nowych terenach (USA, Rosja, Australia), sprowadzanie taniej żywności do Europy – rozwój handlu międzynarodowego
3) Inne
– transfer zysków z krajów biedniejszych do bogatszych (inwestycje w krajach bogatszych, pogłębianie tych różnic)
– tworzenie dużych spółek zarządzających wielkimi fabrykami (bo im bardziej masowa produkcja, tym bardziej opłacalna)
– rozwój banków (inwestycje i utrzymanie płynności finansowej w przemyśle)
– koncentracja zysków, opanowanie rynków przez monopole
Skutki dla środowiska naturalnego
– rabunkowa eksploatacja surowców
– zanieczyszczenie środowiska (ochrona środowiska w ogóle nie brana pod uwagę w rozwoju przemysłu)
Skutki kulturowe
1) Warunki życia ludzi:
– znacząca poprawa komfortu życia (np. gazowe, a potem elektryczne oświetlenie ulic)
– zwiększenie ilości dostępnej żywności
– rozwój medycyny i upowszechnienie nawyków higienicznych – eksplozja demograficzna (w ciągu wieku od 900 mln do 1,6 mld ludzi na świecie)
2) Zmiany w świadomości:
– przekonanie o nieograniczonych możliwościach nauki i techniki (motywy techniczne i futurystyczne w literaturze – Juliusz Verne, wątek Juliana Ochockiego w „Lalce” Bolesława Prusa)
– sprowadzenie człowieka do roli części maszyny (początkowo brak jakiejkolwiek dbałości o bezpieczeństwo pracy)
3) Zmiany trybu życia:
– oświetlenie elektryczne – wydłużenie czasu aktywności na porę nocną
– rozwój transportu (kolej, żegluga transatlantycka, tramwaje i metro) – szybsze i prostsze podróże
– po raz pierwszy w dziejach ludzkości możliwość szybkiego i łatwego porozumiewania się na odległość (telegraf, telefon) oraz utrwalania obrazu i dźwięku
Początkowo brak było jakiegokolwiek ustawodawstwa socjalnego (co było tym poważniejsze, że dużą część robotników stanowiły kobiety i dzieci). Dzień pracy trwał więc 12-16 godzin. Dopiero w 2. połowie XIX w. zaczęły powstawać związki zawodowe, początkowo zajmujące się tylko ochroną praw pracowniczych i stroniące od polityki.
[podstawa programowa gimnazjum – 31.2, 31.3, 31.4, 36.1]