Pierwszym etapem konfliktu polsko-rosyjskiego w XVII wieku były dymitriady, polskie interwencje zbrojne w Rosji ogarniętej chaosem po śmierci Iwana IV Groźnego. Drugim etapem była wojna o Ukrainę, zakończona jej podziałem.
1) Dymitriady
Geneza:
– „wielka smuta” w Rosji – chaos i walka o władzę po śmierci Iwana IV Groźnego
– dążenie polskiej magnaterii, wspieranej przez Kościół katolicki i króla, do ekspansji na wschód
Przebieg:
– 1604 wyprawa polskich wojsk magnackich w celu osadzenia na tronie carskim Dymitra Samozwańca (męża magnackiej córki Maryny Mniszchówny, podającego się za cudownie ocalonego syna Iwana Groźnego)
– zwycięstwo hetmana Stefana Żółkiewskiego pod Kłuszynem, oblężenie Smoleńska, uwięzienie cara Wasyla Szujskiego („hołd ruski”)
– propozycja tronu carskiego dla Władysława Wazy, syna polskiego króla (odrzucona ze względu na warunek przejścia na prawosławie)
– zajęcie Moskwy przez wojska polskie
Skutki:
– 1612 wygnanie Polaków z Moskwy – zakończenie wielkiej smuty, carem Michał Romanow
– 1619 rozejm w Dywilinie (rezygnacja Rosji z Inflant, ziemi smoleńskiej, siewierskiej i czernichowskiej; największy w dziejach obszar Rzeczypospolitej)
– 1634 pokój w Polanowie (niewielkie straty terytorialne Rzeczypospolitej, rezygnacja z praw do korony carskiej przez króla Władysława IV w zamian za zapłatę i zaprzestanie walk)
2) Wojna o Ukrainę
Geneza:
– poddanie się Kozaków na południowo-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej zwierzchnictwu cara (zobacz też: Powstanie kozackie Chmielnickiego)
Przebieg:
– 1655 napaść rosyjska na Rzeczpospolitą (tereny Białorusi i Litwy); przerwana na czas „potopu szwedzkiego” aby zbytnio nie wzmocnić Szwecji
– wyparcie wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej (hetmani Jan Lubomirski i Stefan Czarniecki)
– zakończenie walk polsko-rosyjskich po podporządkowaniu się Kozaków Turcji
– 1667 rozejm w Andruszowie (podział Ukrainy wzdłuż Dniepru)
Skutki:
– 1686 traktat Grzymułtowskiego (potwierdzenie warunku rozejmu w Andruszowie)
– rezygnacja z utworzenia państwa polsko-litewsko-ruskiego
– traktat mówił o opiece Rosji nad prawosławnymi w Rzeczypospolitej, co w XVIII w. dało Rosjanom pretekst do interwencji w Polsce
[podstawa programowa gimnazjum – 21.1 i 21.3 w części dotyczącej Rosji]