W XVII wieku Rzeczpospolita bywała nazywana „przedmurzem chrześcijaństwa” z racji graniczenia z islamskim imperium Osmanów. Napór turecki zagrażał nie tylko Polsce, ale całej Europie.
Geneza
U schyłku średniowiecza Bliski Wschód był podporządkowany Turcji rządzonej przez władców (sułtanów) z dynastii Osmanów. Ogłosili się oni spadkobiercami Bizancjum. Szczyt potęgi imperium osmańskiego przypadał na panowanie Sulejmana Wspaniałego (przełom XV/XVI wieku), którego władza sięgała od Algierii i Tunezji w Afryce do południowo-wschodniej Europy. Kolejni sułtani próbowali narzucić swoje zwierzchnictwo ziemiom zależnym od Habsburgów i Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Trzon armii tureckiej stanowili spahisi (świetnie wyszkolona jazda) i janczarowie (piechota złożona z porwanych za młodu chrześcijan, wychowanych na fanatycznych islamistów).
Przyczyny wojen polsko-tureckich:
– rywalizacja o wpływy w Mołdawii
– najazdy Tatarów krymskich na polską Ukrainę, a Kozaków na Turcję
– napór Turcji na Europę, szczególnie na monarchię Habsburgów (konflikt polityczny i religijny)
Najważniejsze etapy walk z Turcją
1) za panowania Zygmunta III Wazy – wyprawa polska na Mołdawię i odwetowy atak Turcji:
– 1620 bitwa pod Cecorą (klęska, śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego)
– 1621 bitwa pod Chocimiem (zwycięstwo hetmana Jana Karola Chodkiewicza - ustalenie granicy polsko-tureckiej na Dniestrze, rezygnacja Polski z wpływów w Mołdawii)
Za panowania Władysława IV i Jana Kazimierza panował w relacjach z Turcją względny spokój.
2) za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego – atak turecki na Rzeczpospolitą:
– 1672 upadek Kamieńca Podolskiego
– 1672 upokarzający traktat w Buczaczu (utrata przez Rzeczpospolitą Podola i prawobrzeżnej Ukrainy, zobowiązanie do płacenia Turcji haraczu)
– 1673 II bitwa pod Chocimiem (zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego; niewykorzystane politycznie)
Za panowania Jana III Sobieskiego, po kolejnej wojnie, zawarto z Turcją rozejm (zniesienie haraczu, ale brak zmian terytorialnych).
3) 1683 – odsiecz wiedeńska (powstrzymanie wyprawy tureckiej na Europę przez króla Jana III Sobieskiego).
Wojny z Turcją zakończyły się w 1699 pokojem w Karłowicach (powrót do granic sprzed traktatu buczackiego). Pokój karłowicki był przedwczesny, bo można było uzyskać więcej od osłabionej Turcji, ale August II Mocny chciał zakończyć konflikt w związku z planowaną wojną na północy.
Skutki
– powstrzymanie naporu islamskiego na Europę i osłabienie pozycji Turcji
– powrót do poprzednich granic Rzeczypospolitej z Turcją
– zapożyczenie elementów kultury orientalnej (stroje, zwyczaj picia kawy)
– upadek krajowej polityki – zastąpienie jej rywalizacją stronnictw prohabsburskiego i profrancuskiego
– spustoszenie południowych ziem państwa
Mimo dawnego konfliktu Turcja była lojalnym sąsiadem – w XVIII w. jako jedyna nie uznała rozbiorów Polski. W XIX w. Polacy wstępowali do wojsk tureckich, aby walczyć z Rosją.
[podstawa programowa gimnazjum – 21.1 i 21.3 w części dotyczącej Turcji]