Tłem konfliktu polsko-szwedzkiego było dążenie Szwecji do dominacji nad Bałtykiem i pretensje Wazów do korony szwedzkiej. Wojny te wyniszczyły Rzeczpospolitą; „potop” bywa porównywany w skutkach do II wojny światowej.
Przyczyny konfliktów polsko-szwedzkich:
– rywalizacja o panowanie nad wybrzeżami Bałtyku („dominium Maris Baltici”), w tym o Inflanty
– pretensje władców Polski ze szwedzkiej dynastii Wazów do tronu Szwecji
– konflikt religijny w rodzinie Wazów (luteranin Karol i katolik Zygmunt)
– różnice gospodarcze (bogata, ale słaba Rzeczpospolita vs. biedna, ale mająca silną flotę i armię Szwecja)
Najważniejsze etapy walk ze Szwecją:
I. Wojna o Inflanty
Geneza: Zygmunt III Waza przyłączył Estonię do Polski, co obiecał w pacta conventa
Przebieg:
– inwazja wojsk szwedzkich Karola IX Sudermańskiego na Inflanty, początkowe sukcesy Szwedów
– zwycięskie bitwy husarii Jana Karola Chodkiewicza (m.in. Kircholm 1605)
– kilkuletni rozejm przerwany przez Szwecję po zaangażowaniu Rzeczpospolitej w wojnę z Turcją
Skutki: 1622 rozejm w Mitawie – Inflanty aż po Dźwinę dla Szwecji, Rzeczpospolita zachowała tzw. Inflanty polskie (południowo-wschodnie) i Kurlandię jako lenno
II. Wojna o Pomorze Gdańskie
Geneza: dążenie Szwecji do przejęcia handlu zbożem na Bałtyku
Przebieg:
– inwazja wojsk szwedzkich Gustawa II Adolfa na Litwę, Inflanty polskie, Kurlandię i Prusy – okupacja większości polskich portów i blokada Gdańska (podstawy polskiej gospodarki)
– 1627 bitwa morska pod Oliwą (zwycięstwo polskiej floty adm. Arenda Dickmanna – skuteczne przeciwstawienie się silnej flocie szwedzkiej, przerwanie blokady Gdańska)
– niekorzystny dla Rzeczypospolitej rozejm w Starym Targu (Szwedzi zatrzymali okupowane porty i dodatkowo pobierali cła z Gdańska i Pilawy)
Skutki: 1635 rozejm w Sztumskiej Wsi (Szwedzi uwolnili zajmowane porty, ale zatrzymali Inflanty)
III. „Potop szwedzki”
Geneza:
– wzmocnienie pozycji Szwecji przy jednoczesnym braku środków na żołd dla licznej armii
– osłabienie Rzeczypospolitej (dotychczasowe wojny, konflikt o Ukrainę)
– dążenie Szwedów do opanowania całego wybrzeża Bałtyku
– zdrada Hieronima Radziejowskiego (magnata skazanego w Polsce na banicję
Formalny powód: spór o używanie tytułu króla Szwecji przez Jana Kazimierza
Przebieg:
1. Początkowe sukcesy szwedzkie
– VII 1655 wkroczenie dwóch armii szwedzkich (feldmarsz. Arvida Wittenberga i króla Karola X Gustawa)
– zajęcie Wielkopolski po kapitulacji Polaków pod Ujściem
– Ujście – haniebna kapitulacja Polaków i oddanie Wielkopolski
– Kiejdany – zerwanie unii polsko-litewskiej przez Janusza Radziwiłła i związanie ze Szwecją
– ucieczka króla Jana Kazimierza na Śląsk
– walki jedynie w Małopolsce i Prusach Królewskich
– zajęcie Warszawy (bez walki)
2. Przełom – opór w Małopolsce
– obrona Jasnej Góry, opór w Małopolsce (wyzwolenie Nowego Sącza, Białej, Oświęcimia, Wieliczki, Biecza, Dukli)
– konfederacja tyszowiecka pod przewodnictwem hetmanów koronnych
– powrót króla – 1 IV 1656 śluby lwowskie (Maria „królową Polski”, obietnica poprawy doli chłopów)
– pierwsza bitwa wygrana przez Polaków – Warka (Stefan Czarniecki)
3. Zaangażowanie innych krajów:
– sojusznicy Rzeczypospolitej: Austria (pomoc wojskowa), odblokowanie Gdańska przez flotę holenderską i duńską
– XII 1656 traktat w Radnot – projekt rozbioru Rzeczypospolitej między Szwecję, Brandenburgię i Siedmiogród oraz Bogusława Radziwiłła i Bohdana Chmielnickiego (nie doszedł do skutku)
– najazd Jerzego Rakoczego (księcia Siedmiogrodu) – spustoszenie Małopolski
– 1657 traktaty welawsko-bydgoskie (zgoda Rzeczypospolitej na uniezależnienie Prus)
– wyprawa Czarnieckiego do Danii (desant na wyspę Als wspomniany w polskim hymnie)
4. Wyparcie Szwedów z Rzeczypospolitej (od VI 1657 walki o pojedyncze twierdze w Prusach Królewskich)
Skutki:
1660 pokój w Oliwie (Jan Kazimierz zrzekł się korony szwedzkiej, Szwecja zatrzymała większość Inflant, wolność handlu na Bałtyku; Szwedzi mieli zwrócić łupy, czego nigdy nie zrobili)
Konsekwencje potopu:
– wyludnienie Rzeczypospolitej (zmniejszenie liczby ludności o cn. 1/3)
– ogromne zniszczenia (m.in. zrujnowanie zamków szlacheckich w Małopolsce)
– upadek miast, zubożenie chłopów i szlachty
– masowa grabież dzieł sztuki, bibliotek, cenniejszych przedmiotów użytkowych, a nawet architektury (m.in. ogołocenie kościołów i pałaców z metalowych i marmurowych elementów)
– niezależność Prus (co umożliwiło im osiągnięcie potęgi, a w XVIII w. udział w rozbiorach)
– wzrost nietolerancji wobec protestantów (1658 wygnanie arian, kara śmierci za apostazję)
[podstawa programowa gimnazjum – 21.1 i 21.3 w części dotyczącej Szwecji]