Mimo zaprzestania przygotowań do walki zbrojnej w Polsce końca XIX w. rozwijało się życie polityczne. W zorganizowane ugrupowania przekształciły się trzy ruchy: socjalistyczny, narodowy i ludowy.
Ruch socjalistyczny
1) nurt rewolucyjny (cel – obalenie caratu; likwidacja własności prywatnej, internacjonalizm, rezygnacja z walki o niepodległość Polski):
– 1882 Wielki Proletariat (Ludwik Waryński)
– 1893 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego, później Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL; Róża Luksemburg, Julian Marchlewski)
2) nurt niepodległościowy (cel – niepodległość Polski, a w odrodzonej Polsce reformy społeczne; wolność i równość obywateli, prawa socjalne dla robotników):
– 1892 Polska Partia Socjalistyczna (PPS; Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Bolesław Limanowski)
– 1897 Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska (PPSD; Ignacy Daszyński)
Ruch narodowy (ND – Narodowa Demokracja; endecja, ruch wszechpolski)
– naród główną wartością (solidaryzm narodowy – współpraca wszystkich grup społecznych; Roman Dmowski: „Jestem Polakiem, więc mam obowiązki polskie”)
– cel – odzyskanie niepodległości (bez powstania zbrojnego, ale przez rozwijanie polskich organizacji i instytucji)
– ugrupowania: 1887 Liga Polska (Szwajcaria), 1893 Liga Narodowa i Związek Młodzieży Polskiej „Zet”, 1897 Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne
Ruch ludowy
– powstał i rozwinął się tylko w Galicji (cel – poprawa warunków życia chłopów):
– 1895 Rzeszów – Stronnictwo Ludowe (SL), później Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL)
– 1913 rozłam na PSL-Piast (gł. program niepodległościowy; Wincenty Witos) i PSL-Lewica (gł. program społeczny)
Formą organizacji środowiska chłopskiego był też ruch spółdzielczy (m.in. kasy oszczędnościowo-pożyczkowe Franciszka Stefczyka). Dawał chłopom alternatywę wobec niszczącej galicyjską wieś lichwy, nie miał jednak charakteru politycznego.
[podstawa programowa gimnazjum: 35.4]