Decyzja cesarza Teodozjusza z 395 r. n.e. o podziale cesarstwa rzymskiego sprawiła, że część wschodnia i zachodnia rozwijały się inaczej. Po upadku Rzymu cesarstwo wschodnie stało się kontynuatorem tradycji imperium.
Czas: od podziału imperium rzymskiego (395) do upadku pod naporem Turków (1453).
Miejsce:
– najbogatsze tereny imperium rzymskiego (półwysep Bałkański, Azja Mniejsza, Syria, Palestyna, Egipt, Cyrenajka, Chersonez na Krymie, Kreta i Cypr); północną granicą był Dunaj
– przejściowo przyłączono Sycylię, Italię i Dalmację oraz niewielkie tereny w Hiszpanii
– w VIII w. utrata Libii, Egiptu, Palestyny, Syrii, Antiochii i Cypru na rzecz Arabów
– stolica – Konstantynopol („Nowy Rzym” zbudowany koło osady Bizancjum; 500 tys. mieszkańców, skrzyżowanie szlaków handlowych)
Bizancjum oparło się atakom barbarzyńców, a cesarz miał tu silniejszą pozycję (najwyższy prawodawca i wódz, „isapostolos” – gr. ‘równy apostołom’).
Szczyt potęgi – za ces. Justyniana I Wielkiego (VI w.): próba odbudowy imperium (podbój Wandalów w pn. Afryce, przejściowe przyłączenie Italii i terenów w Hiszpanii).
Kultura:
– architektura – liczne kościoły w stylu bizantyjskim, w tym świątynia Hagia Sophia (przez 1000 lat największy kościół na świecie – gigantyczna kopuła na 100 filarach, kamienne kolumny spajane ciekłym ołowiem)
– sztuka – ikony i mozaiki (m.in. motyw Chrystusa – władcy świata, gr. „Pantokrator”); zakaz rzeźb, niszczenie starożytnych rzeźb greckich
Ustrój:
– monarchia despotyczna (utrzymane rzymskie tytuły „cezar” i „august”, a oprócz tego „basileus”)
– kodyfikacja prawa rzymskiego (kodeks Justyniana)
– rozbudowany ceremoniał dworski wzorowany na monarchiach hellenistycznych, biurokracja (stąd późniejsze negatywne określenie „bizantyński”)
– od VIII w. decentralizacja administracji (nadanie ziemi i władzy nad oddziałami wojskowymi naczelnikom okręgów administracyjnych, co ułatwiło obronę cesarstwa przed najazdami Słowian, Persów i Arabów)
Religia:
– cesarz autorytetem dla kościoła (cezaropapizm)
– spory religijne (m.in. o naturę i boskość Chrystusa, rolę Marii i kult obrazów) rozstrzygane przez sobory, czyli zjazdy dostojników kościelnych zwoływane przez cesarza
[podstawa programowa gimnazjum – 10.1, 10.2]