Ostatnią próbą ratowania niepodległości Polski w XVIII wieku było powstanie dowodzone przez Tadeusza Kościuszkę. Poza szlachtą zaangażowało ono szersze warstwy społeczne: chłopów, mieszczan i Żydów.
Geneza
– klęska Rzeczypospolitej w wojnie w obronie konstytucji (II rozbiór, rządy targowiczan, obalenie konstytucji 3 maja, okupacja rosyjska)
– represje wobec zwolenników Sejmu Wielkiego (policja polityczna z siecią donosicieli, cenzura)
– załamanie gospodarcze (upadek banków, drożyzna)
– spisek polskiej emigracji w Saksonii (Tadeusz Kościuszko, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj) i spisek krajowy (m.in. tzw. polscy jakobini) – nieudana próba otrzymania pomocy od rewolucjonistów francuskich
Bezpośrednim impulsem była próba zredukowania armii polskiej o połowę i przeniesienia zredukowanych do armii zaborczych.
Przebieg
– początek powstania – 24 III 1794 przysięga Tadeusza Kościuszki jako naczelnika „siły zbrojnej narodowej” w Krakowie; hasło „Wolność, Całość, Niepodległość”
– ogniska insurekcji poza Małopolską: Wielkopolska (brygada kawalerii gen. Antoniego Madalińskiego, Warszawa (Jan Kiliński) i Litwa (Jakub Jasiński)
– zaangażowanie mieszczan (Kiliński, milicje miejskie), chłopów („rekruci dymowi”) i Żydów (oddział Berka Joselewicza, przemówienie Kościuszki w krakowskiej synagodze)
– radykalizacja nastrojów w Warszawie (odnalezienie dowodów korupcji, wyroki śmierci dla targowiczan – wobec zbiegłych wykonane symbolicznie przez powieszenie portretów)
– poruszenie kwestii reform społecznych (uniwersał połaniecki – wolność osobista i ograniczenie poddaństwa chłopów, zmniejszenie pańszczyzny, opieka rządowa nad chłopami; choć uniwersał nie wszedł w życie, to stał się symbolem rozpoczęcia uwalniania chłopów)
Mimo początkowych sukcesów (bitwa pod Racławicami, w której wsławili się kosynierzy z Wojciechem Bartosem – Bartoszem Głowackim) powstanie zostało stłumione przez wojska rosyjskie (nierozstrzygnięta bitwa pod Dubienką, klęska pod Maciejowicami, rzeź Pragi). Rosjan wsparły też wojska austriackie i pruskie.
Skutki
– pierwsze zaangażowanie szerszych warstw społecznych w walkę o niepodległość
– uwięzienie lub emigracja zwolenników powstania, konfiskata ich majątków (ok. 20 tys. ludzi zesłano na Syberię)
– rabunek lub zniszczenie przez zaborców dzieł sztuki (m.in. klejnotów koronacyjnych)
– ostateczny upadek I Rzeczypospolitej (trzeci rozbiór)
Kościuszko został uwolniony przez Rosjan po zobowiązaniu się do zaprzestania walki; zmarł na emigracji w Szwajcarii. W okresie zaborów i w XX wieku postać naczelnika insurekcji była otaczana kultem (portrety w domach, kopiec Kościuszki w Krakowie, odwoływanie się do Kościuszki i Bartosza Głowackiego przez ruch ludowy).
[podstawa programowa gimnazjum – 27.2]