Kozacy zaporoscy najmowali się jako żołnierze Rzeczypospolitej. W połowie XVII wieku pod przewodnictwem Bohdana Chmielnickiego sięgnęli po polityczną niezależność.
Kozacy wywodzili się z ruskiej ludności zbiegłej na Zaporoże (niezamieszkane tereny za „porohami” czyli progami skalnymi w dolnym biegu Dniepru).
Geneza
Powstanie kozackie Bohdana Chmielnickiego miało wiele przyczyn:
– społeczne – dążenie polskiej szlachty do podporządkowania Kozaków (jako chłopów pańszczyźnianych)
– polityczno-wojskowe – dążenie sejmu do zmniejszenia rejestru kozackiego (zaciągu określonej liczby Kozaków na żołd Rzeczypospolitej, dającego im wolność i źródło utrzymania
– etniczne – niechęć ludności ruskiej do Polaków i Żydów
– religijne – niechęć prawosławnych Rusinów do katolików (szczególnie księży)
– osobiste – krzywdy Bohdana Chmielnickiego doznane od polskiego szlachcica Daniela Czaplińskiego
Bezpośrednią przyczyną było odwołanie wojny Rzeczpospolitej z Turcją, w której Kozacy mieli otrzymać podwyżkę żołdu i zwiększenie rejestru. Chmielnicki zebrał zbuntowanych Kozaków w Siczy (osadzie warownej na jednej w wysp na Dnieprze) i potajemnie zawarł sojusz z Tatarami.
Przebieg
1) Początkowe sukcesy Kozaków wspartych przez Tatarów Tuchaj-beja:
– klęski wojsk polskich (Żółte Wody, Korsuń, Piławce) – szok w Koronie
– radykalizacja nastrojów po stronie kozackiej (postulaty niepodległościowe, napływ rekrutów spośród „czerni” czyli ruskich chłopów, poparcie ruskiej cerkwi)
2. Polska kontrofensywa
– udana obrona Zbaraża (Jeremi Wiśniowiecki, odsiecz Jana Kazimierza)
– 1649 ugoda zborowska (Chmielnicki hetmanem zaporoskim, kilkakrotne zwiększenie rejestru, wydzielenie 3 województw pod władzą szlachty prawosławnej; metropolita kijowski otrzymał członkostwo senatu, ale biskupi katoliccy uniemożliwili mu wstęp)
– zwycięstwo polskie pod Beresteczkiem
– 1651 ugoda w Białej Cerkwi (zmniejszenie rejestru i terytorium kozackiego); nieratyfikowana z powodu zerwania sejmu Władysława Sicińskiego – pierwszego zastosowania zasady liberum veto)
3. Działania dyplomatyczne Chmielnickiego
– wymuszone poparcie przez Mołdawię (ostatecznie Kozacy pokonani przy pomocy Siedmiogrodu i Wołoszczyzny)
– 1654 unia kozacko-rosyjska w Perejasławiu (oddanie Ukrainy Rosji w zamian za wolność osobistą dla Kozaków i pomoc zbrojną w walce z Rzeczpospolitą) – włączenie Rosji do konfliktu ukraińskiego
Skutki
– wojna polsko-rosyjska zakończona podziałem Ukrainy wzdłuż Dniepru (1667 rozejm w Andruszowie potwierdzony 1686 „pokojem wieczystym Grzymułtowskiego”)
– nieudana koncepcja „rzeczpospolitej trojga narodów” (1658 ugoda hadziacka – Księstwo Ruskie jako trzecia część państwa; nie doszła do skutku wobec sprzeciwu radykałów po obu stronach i przeciwdziałania Rosji
– wzrost nietolerancji religijnej (pogromy Żydów, ograniczanie praw ludności prawosławnej, męczeństwo katolickiego misjonarza Andrzeja Boboli)
– spustoszenie Ukrainy (30-letni okres tzw. Ruiny – anarchia i wojny domowe)
– ostateczne podporządkowanie Kozaków Rosji
Potwierdzenie wpływów rosyjskiej Cerkwi prawosławnej wśród prawosławnej ludności Rzeczypospolitej stało się w kolejnym stuleciu pretekstem do ingerencji państwa rosyjskiego w sprawy Rzeczypospolitej, a więc w konsekwencji do rozbiorów.
Do tradycji kozackiej nawiązuje dzisiejsze państwo ukraińskie.
[podstawa programowa gimnazjum – 21.2]