Wschodnią granicę Polski miały ustalić mocarstwa, jednak nie rozumiały istoty problemu. W samej Polsce ścierały się dwie koncepcje granicy, do tego doszły dążenia niepodległościowe sąsiadów i plany ekspansji bolszewików.
Geneza
– dwie koncepcje terytorialnego i etnicznego kształtu niepodległej Polski:
1) koncepcja inkorporacyjna (Roman Dmowski) – państwo jednolite narodowościowo (polonizacja Litwinów, Białorusinów i Ukraińców, niechęć wobec tworzenia ich niepodległych państw, wspieranie emigracji Niemców i Żydów)
2) koncepcja federacyjna (Józef Piłsudski) – państwo współpracujące z Ukrainą, Białorusią i Litwą (silna pozycja między Rosją bolszewicką i Niemcami), na terenach Polski tradycja wielokulturowej Rzeczypospolitej
– dążenie bolszewików do rozszerzenia rewolucji na całą Europę
– dążenie Litwinów i Ukraińców do niepodległości
Kształtowanie granicy
Walki o Galicję
– po wycofaniu Austriaków – 1 XI 1918 r. zał. Zachodnioukraińska Republika Ludowa (ZURL; represje wobec Polaków)
– walki patriotycznej polskiej młodzieży (tzw. orląt lwowskich) – odbicie Lwowa, po przybyciu „Błękitnej Armii” gen. Hallera wyparcie Ukraińców za Zbrucz
– wobec naporu bolszewików sojusz Polski (Józef Piłsudski) z Ukraińską Republiką Ludową (URL; ataman Symon Petlura)
Wojna bolszewicka
– polsko-ukraińska wyprawa kijowska – odbicie Kijowa z rąk bolszewików
– VII 1920 kontrofensywa bolszewików (Siemion Budionny i Michaił Tuchaczewski), kolaboracyjny „komitet rewolucyjny Polski” Feliksa Dzierżyńskiego i Juliana Marchlewskiego)
– dramatyczne położenie Polski wykorzystane przez inne państwa (zajęcie Zaolzia przez Czechosłowację, decyzja mocarstw o granicy wschodniej na tzw. linii Curzona, klęska w plebiscycie na Warmii i Mazurach)
– bardzo ograniczona pomoc zagraniczna – grupa lotników z USA, dostawa broni z Węgier
– VIII 1920 bitwa warszawska (gen. Tadeusz Rozwadowski; decydujące starcie 15 VIII 1920 pod Ossowem i w Radzyminie) i kontruderzenie znad Wieprza – odparcie bolszewików
Mało znanym faktem jest dymisja Piłsudskiego tuż przed bitwą (nie ujawniona publicznie) i jego wyjazd z Warszawy do oddziałów stacjonujących nad rzeką Wieprz. Rzeczywistym dowódcą był gen. Tadeusz Rozwadowski. Przeciwnicy Piłsudskiego nazywali bitwę „cudem nad Wisłą”, co miało obniżyć jego zasługi.
1921 pokój ryski (polsko-radziecki; granica od Dźwiny na pn. do Zbrucza i Dniestru na pd., około 200 km na wschód od linii Curzona)
Litwa
– VIII 1919 powstanie sejneńskie przeciw Litwinom – przejęcie Suwalszczyzny przez Polaków
– w czasie wojny bolszewickiej mocarstwa przyznały Wilno Litwie
– X 1920 pozorowany „bunt” gen. Lucjana Żeligowskiego – zajęcie Wileńszczyzny rzekomo wbrew władzom Polski, ustanowienie tzw. Litwy Środkowej jako osobnego państwa
– III 1922 uchwała sejmu Litwy Środkowej o włączeniu jej do Polski
Przebieg granicy wschodniej został potwierdzony przez Radę Ambasadorów (międzynarodowy organ traktatu wersalskiego) w 1923 r.
Skutki
– stosunkowo długa, trudna do ochrony granica (z Litwą 507 km, z Łotwą 109 km, z Rosją Radziecką później ZSRR 1412 km, z Rumunią 349 km)
– animozje polsko-litewskie na tle okoliczności zajęcia Wilna (konflikt aż do 1938 r.)
– animozje polsko-ukraińskie na tle wycofania się Polski z umowy Piłsudski-Petlura
– konflikty na tle etnicznym (separatyzm ukraiński i białoruski) i religijnym (spór o autokefalię Cerkwi prawosławnej w Polsce)
– rozległe tereny z przewagą ludności niepolskiej przy jednoczesnej dysproporcji w rozwoju gospodarczym z zachodnią częścią Polski, co później umożliwiło propagandę komunistyczną kierowaną przez ZSRR
– pozostanie ok. 1 mln ludności pochodzenia polskiego na terenie ZSRR (w latach 30. deportowanej do Kazachstanu lub wymordowanej w ramach tzw. operacji polskiej NKWD)
– uznanie panowania bolszewików na Białorusi i Ukrainie (upadek URL, emigracyjny rząd ukraiński istniejący aż do 1992 r., utrwalenie podziału Ukrainy), ale zarazem powstrzymanie bolszewików przed opanowaniem Europy
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 2.1. i 2.3.]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXVIII.2 i XXVIII.3]