Granica polsko-niemiecka została określona w traktacie wersalskim, przy czym niektóre odcinki miały być ustalone w plebiscycie. W praktyce o przebiegu granicy na zachodzie i południowym zachodzie zdecydowały powstania.
Dostęp do morza
– geneza: dostęp Polski do morza postulował prezydent USA Thomas Woodrow Wilson
– 1919 traktat wersalski przyznał Polsce pas Pomorza Gdańskiego wzdłuż Wisły (bez Gdańska) z wąskim dostępem do Bałtyku, w tym z Półwyspem Helskim
– teoretycznie Polska miała dostęp do portu w Gdańsku, w praktyce było to utrudniane przez Niemców (co spowodowało konieczność budowy portu w Gdyni)
Warmia, Mazury i Powiśle
– 1920 plebiscyt (całkowita klęska Polski spowodowana jej zaangażowaniem w wojnę bolszewicką – 97% głosów za Niemcami), Polsce przyznano tylko kilka gmin, a poza plebiscytem Działdowo
– w latach 30. silna germanizacja i terror wobec Polaków (opisane w książce Melchiora Wańkowicza „Na tropach Smętka”)
Wielkopolska
– geneza: obrady Sejmu Dzielnicowego, 26 XII 1918 przybycie do Poznania Ignacego Jana Paderewskiego
– wybuch walk przeciw wojskom niemieckim
– I 1919 przejęcie władzy przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (Wojciech Trąmpczyński)
– po stronie polskiej walczyła Armia Wielkopolska – regularne, dobrze wyszkolone oddziały, dowodzone przez Polaków – byłych oficerów armii zaborców (mjr Stanisław Taczak, później gen. Józef Dowbór-Muśnicki)
– 16 II 1919 rozejm dzięki interwencji Ententy (przynależność Wielkopolski do Polski potwierdzono później w traktacie wersalskim)
Powstanie wielkopolskie było największym zwycięskim powstaniem w dziejach Polski. Wbrew powtarzanym opiniom nie było jednak jedyne. Całkowitym zwycięstwem militarnym zakończyły się też: powstanie wielkopolskie z 1806 roku (przeciw Prusom, zakończone utworzeniem Księstwa Warszawskiego), powstanie sejneńskie z 1919 roku (przeciw Litwinom, zakończone przejęciem Suwalszczyzny) i II powstanie śląskie z 1920 roku (przeciw Niemcom, zakończone wycofaniem niemieckiej policji z obszaru plebiscytowego na Górnym Śląsku).
Górny Śląsk
– geneza: Wielka Brytania żądała przyznania Górnego Śląska Niemcom (argument: Polacy niezdolni do zarządzania), zaś Francja popierała Polskę
– VIII 1919 pierwsze powstanie śląskie (stłumione przez Niemców, krwawe represje zatrzymane po interwencji Ententy)
– II 1920 wejście wojsk brytyjskich, francuskich i włoskich na Górny Śląsk
– VIII 1920 drugie powstanie śląskie, zakończone sukcesem (usunięciem niemieckich sił policyjnych z terenów plebiscytowych)
– kampania plebiscytowa – wbrew ustaleniom terror niemiecki
– III 1921 – plebiscyt na Górnym Śląsku (w związku z dopuszczeniem do głosu osób urodzonych na terenach plebiscytowych – masowe przyjazdy Niemców, co zniekształciło wyniki głosowania: 60% za Niemcami)
– V 1921 trzecie powstanie śląskie (m.in. ciężkie walki o Górę Świętej Anny) – częściowy sukces polegający na nieco korzystniejszym podziale Górnego Śląska niż planowano
– X 1921 decyzja Rady LN: 30% obszaru plebiscytowego dla Polski (bardziej uprzemysłowione, z niemal połową ludności; w Polsce 250 tys. Niemców, w Niemczech 530 tys. Polaków)
W państwie polskim województwo śląskie miało autonomię (statut organiczny, osobny Sejm Śląski i budżet). Zgodnie z traktatem wersalskim Kościół ewangelicki na Górnym Śląsku (w większości niemiecki) utrzymał status quo na 15 lat.
Śląsk Cieszyński
Śląsk Cieszyński – jedyna część Śląska pod panowaniem Habsburgów. Przetrwał tu język polski w izolacji od macierzy (a więc w archaicznej formie, sięgającej renesansu). Od 2. połowy XIX w. wzrost świadomości narodowej Polaków mimo naporu czeskiego i niemieckiego.
– X 1918 utworzenie lokalnego ośrodka polskiej władzy – Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (Jan Michejda, ks. Józef Londzin, Tadeusz Reger)
– XI 1918 oddolny podział Śląska Cieszyńskiego między Czechów i Polaków wg kryteriów etnicznych (Zaolzie dla Polski)
– I 1919 Czechosłowacja zbrojnie zajęła Zaolzie (wykorzystując zaangażowanie Polski w wojnę bolszewicką)
– Rada Ambasadorów odwołała plebiscyt i arbitralnie podzieliła obszar wzdłuż Olzy (dla Czechosłowacji ponad połowa terenu: Zaolzie, Spisz i Orawa, ze 120-150 tys. Polaków)
X 1938 – Polska odebrała Zaolzie (wykorzystując rozbiór Czechosłowacji przez Niemcy)
Skutki ukształtowania północnych, zachodnich i południowych granic II Rzeczypospolitej
– stosunkowo długa, trudna do ochrony granica (morska 140 km, z Wolnym Miastem Gdańskiem 139 km, z Niemcami 1912 km, z Czechosłowacją 984 km)
– animozje polsko-czeskie na tle Zaolzia
– spory polsko-niemieckie o wpływy w Wolnym Mieście Gdańsku
– wąski i pozbawiony infrastruktury dostęp do morza (konieczność budowy portu w Gdyni i to w okresie Wielkiego Kryzysu)
– animozje polsko-niemieckie na tle praw mniejszości polskiej w Niemczech i niemieckiej w Polsce
– w końcu lat 30. spór o połączenie lądowe obu części państwa niemieckiego, co stało się dla Niemiec pretekstem do rozpoczęcia II wojny światowej
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 2.1, 2.2., 2.3]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXVIII.2, XXVIII.3]