Komuniści przejęli władzę w Rosji w 1917 roku. Pięć lat później powstał Związek Radziecki (ZSRR). Ich przywódcą był Włodzimierz Lenin, następnie Józef Stalin.
Totalitaryzm – system rządów, w którym całe życie publiczne i prywatne podlega państwu w oparciu o jedną, obowiązującą ideologię. Przykładami ideologii totalitarnych są faszyzm, komunizm i narodowy socjalizm (nazizm).
Geneza
1917 – rewolucja październikowa w Rosji, a następnie wojna domowa z „białymi” zakończona zwycięstwem bolszewików („czerwonych”) z Włodzimierzem Leninem na czele
Główne założenia ideologii komunistycznej obowiązującej w ZSRR:
1) marksizm:
– dzieje ludzkości to dzieje nieustannej walki klas społecznych: posiadającej i uciskanej
– proletariat powinien obalić kapitalizm („ucisk klasy robotniczej”) w drodze rewolucji, aby zlikwidować podział na klasy
– środki produkcji powinny należeć do wspólnoty
2) leninizm:
– po rewolucji następuje dyktatura proletariatu kierowana przez partię rządzącą
– środkiem ustanowienia bezklasowego społeczeństwa jest fizyczna likwidacja „burżuazji”
– partia powinna przekształcić świadomość proletariatu, m.in. likwidując religię
– należy wywołać rewolucję komunistyczną w innych krajach
Stalin dodał do tego „doktrynę o możliwości budowy socjalizmu w jednym kraju” pod warunkiem przekształcenia kraju w mocarstwo przemysłowe (ponieważ nie powiódł się leninowski plan przeniesienia rewolucji poza Rosję).
Pełna nazwa partii:
1918-1925 Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików) – RKP(b)
1925-1952 Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) – WKP(b)
od 1952 Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego – KPZR
Ciekawostka: żaden z głównych przywódców komunistycznych nie był robotnikiem:
– Włodzimierz Lenin (wł. Włodzimierz Uljanow, 1870-1924) – z wykształcenia prawnik, ale poza polityką pracował bardzo krótko.
– Józef Stalin (wł. Józef Dżugaszwili, 1878-1953) – Gruzin, w młodości uczeń seminarium duchownego (usunięty), poza polityką bez zawodu.
Rządy Włodzimierza Lenina (1917-1922)
1) „Czerwony terror”:
– 1918 „dekret o czerwonym terrorze”
– działalność CzeKa („Nadzwyczajnej Komisji”) Feliksa Dzierżyńskiego (mordowanie bez sądu, tortury)
– od 1919 sieć obozów koncentracyjnych dla „wrogów ludu”
– przywrócenie cenzury
Za Lenina mała, zdyscyplinowana partia tzw. starych bolszewików przekształciła się w partię masową, przy jednoczesnej likwidacji jakiejkolwiek demokracji wewnątrzpartyjnej. Głównym organem decyzyjnym było Biuro Polityczne.
2) Walka z religią – „wojujący ateizm”:
– konfiskata majątku cerkiewnego
– represjonowanie duchownych
– niszczenie cerkwi lub zamienianie ich na „muzea ateizmu”
– propaganda ateistyczna (krytyka duchownych, czasopismo „Bezbożnik”)
3) Zmiany w gospodarce:
– 1918-1920 „komunizm wojenny” (nacjonalizacja gospodarki, reglamentacja towarów) – skutkiem był spadek produkcji i jeszcze większe braki żywności, a w konsekwencji klęska głodu (śmierć ok. 5 mln ludzi)
– 1921-1929 NEP („Nowa Ekonomiczna Polityka”) – przywrócenie niektórych elementów gospodarki kapitalistycznej (prywatne sklepy, wymiana technologiczna z zagranicą, przejściowe dopuszczenie prywatnych gospodarstw rolnych); skutkiem był wzrost gospodarczy
– duże inwestycje gospodarcze: powszechna elektryfikacja Rosji
nacjonalizacja – upaństwowienie; przejęcie na własność państwa fabryk, banków, ziemi itp.
kolektywizacja – przymusowe łączenie prywatnej własności (gł. ziemi uprawnej) w duże gospodarstwa pod wspólnym zarządem
reglamentacja – ograniczenie swobodnego handlu brakującymi towarami (np. żywnością) polegające na wprowadzeniu przez państwo limitów przysługujących na jedną osobę lub rodzinę; nabywca oprócz zapłaty musi oddać w sklepie talon („kartkę”) otrzymaną od władz, uprawniającą go do zakupu określonej ilości towaru
4) Zmiany społeczne:
– bezpłatna oświata i opieka zdrowotna
– usuwanie elementów tradycyjnej prawosławnej moralności (np. świeckie małżeństwa)
– polityka narodowościowa – tzw. korienizacja (ograniczona autonomia mniejszości narodowych pod kontrolą i kierownictwem partii komunistycznej, np. awansowanie członków tych mniejszości na stanowiska partyjne, oświata i kultura w języku mniejszości, osobne jednostki administracyjne a nawet oddziały wojskowe)
5) Polityka zagraniczna:
– 1919 zał. Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern) – organizacja partii komunistycznych różnych krajów pod kierownictwem radzieckim
– próba „eksportu rewolucji” i wprowadzenia komunizmu w całej Europie (powstrzymana przez Polskę w wojnie bolszewickiej)
– 1922 układ z Niemcami w Rapallo (wzajemna rezygnacja z roszczeń powojennych, przywrócenie stosunków dyplomatycznych, tajna współpraca wojskowa Niemiec i ZSRR – ćwiczenia armii niemieckiej, w tym z bronią ciężką zakazaną traktatem wersalskim, na poligonach sowieckich)
W 1922 utworzono Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR, „Związek Radziecki”).
Konstytucja ZSRR jawnie stwierdzała, że ZSRR jest „decydującym krokiem na drodze do zjednoczenia proletariuszy wszystkich krajów w Światową Socjalistyczną Republikę Radziecką”!
Liczbę ofiar rządów Lenina szacuje się na około 6 milionów (w tym 5 mln ofiar wielkiego głodu wywołanego jego polityką).
Włodzimierz Lenin zmarł w 1924 roku. Władzę po nim objął Józef Stalin (pozbywając się konkurentów oraz utajniając krytyczny wobec niego „Testament polityczny” Lenina).
Rządy Józefa Stalina (1924-1953)
1) „Wielki terror” 1934-1939
Jego apogeum była tzw. wielka czystka (1937-1938):
– wymordowanie niemal wszystkich „starych bolszewików” (działaczy z czasów Lenina)
– zamordowanie większości głównych dowódców Armii Czerwonej
– wezwanie do Moskwy i zamordowanie przywódców partii komunistycznych z innych krajów (m.in. Komunistycznej Partii Polski)
– mordowanie działaczy komunistycznych poza ZSRR (w tym w 1940 ukrywającego się w Meksyku Lwa Trockiego, współpracownika Lenina i głównego konkurenta Stalina)
Represje dotykały także członków rodzin (dorosłych zabijano, dzieci zabijano lub wysyłano do sierocińców, daleką rodzinę dyskryminowano w pracy lub szkole). Skutkiem był masowy wzrost liczby „bezprizornych”, czyli bezdomnych dzieci bez opieki, utrzymujących się z bandytyzmu (próbowano sobie z tym poradzić tworząc kolonie pracy przymusowej dla dzieci).
Przekształcenia i zmiany nazw radzieckiej policji politycznej: CzeKa – GPU – OGPU – NKWD. Sieć obozów koncentracyjnych przekształcono w GUŁag („Główny Zarząd Obozów”).
1936 nowa konstytucja ZSRR (tzw. konstytucja stalinowska)
2) Gospodarka:
– wielkie inwestycje w przemysł ciężki i infrastrukturę (kosztem wsi, z wykorzystaniem niewolniczej pracy więźniów obozów koncentracyjnych)
– przymusowa kolektywizacja rolnictwa (likwidacja prywatnej własności na wsi, uniemożliwienie mieszkańcom wsi podróżowania do innych miejscowości bez zgody władz)
– likwidacja prywatnych usług i handlu, reglamentacja towarów
– 1932-1933 sztucznie wywołany Wielki Głód na Ukrainie (ukr. Hołodomor) – liczba ofiar nie do ustalenia, 4-10 mln ludzi
– zbrojenia w związku z przewidywaną II wojną światową
– centralne planowanie gospodarki (okresy planowania – tzw. pięciolatki)
3) Polityka zagraniczna:
23 VIII 1939 pakt Ribbentrop – Mołotow (sojusz Niemiec i ZSRR, podział wpływów w Europie w związku z przyszłą wojną, w tym m.in. rozbiór Polski)
17 IX 1939 inwazja na Polskę:
– włączenie tzw. zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy do ZSRR
– wysiedlenie ok. 1,5 mln Polaków na Syberię i do Kazachstanu
– sowietyzacja – likwidacja miejscowej kultury, wprowadzenie radzieckiego prawa i zwyczajów
– IV 1940 zbrodnia katyńska
1939-1940 atak na Finlandię (wojna zimowa)
1940 okupacja Litwy, Łotwy i Estonii – represje wobec ludności
22 VI 1941 atak niemiecki na ZSRR – szok Stalina i władz komunistycznych, przystąpienie do grona państw walczących z III Rzeszą
4) Zmiany w kulturze:
– w czasie II wojny światowej i po niej narastał oficjalny kult Józefa Stalina, nazwany później „kultem jednostki” (portrety w miejscach publicznych, nazwy miast i ulic jeszcze za życia – np. Carycyn nad Wołgą przemianowany na Stalingrad)
– obowiązującą wersją historii i ideologii komunistycznej była wydana pod nazwiskiem Stalina książka „Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs”
– od 1934 r. w literaturze, sztuce, architekturze i muzyce obowiązywał tzw. socrealizm jako jedyny dopuszczalny styl, określający tematykę i formę dzieł
Liczbę ofiar rządów Stalina szacuje się na około 40 milionów osób.
W większości przypadków (poza głównymi przywódcami, skazywanymi w pokazowych procesach) morderstwa ukrywano. Rodzinom skazanych na śmierć przekazywano wyrok „10 lat obozu bez prawa do korespondencji”, a zbrodnię katyńską do samego końca istnienia ZSRR próbowano przypisać Niemcom.
Po śmierci Stalina (1953) i jego częściowym potępieniu przez komunistów trzy lata później, terror nie przybierał już aż takich rozmiarów. Totalitaryzm w ZSRR i krajach zależnych od niego istniał jednak do 1991 r. (w Polsce w latach 1944-1989). Poza obozem radzieckim komunizm istniał także w innych krajach (Chiny, Korea Północna – do dziś, Kuba, Wietnam, Kambodża i in.).
Pod względem liczby ofiar komunizm pozostaje najkrwawszym systemem totalitarnym w dziejach ludzkości (co najmniej 85-100 mln ofiar śmiertelnych).
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 4.1, 4.2, 4.3]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXVII.3]