Lata 1919-1926 to w Polsce okres rządów parlamentarnych. Powstała nowa konstytucja, ale rozdrobnienie sejmu powodowało destabilizację państwa.
Geneza
– 1919-1922 działalność Sejmu Ustawodawczego (pierwszego parlamentu II Rzeczypospolitej)
– prace nad konstytucją – z kilku projektów wybrano ostatecznie wzorowany na ustroju Francji (prawica dążyła do ograniczenia uprawnień przyszłego prezydenta spodziewając się, że zostanie nim krytykowany przez nich Piłsudski)
– utrudnieniem prac parlamentu były trwające walki o granice, w tym wojna bolszewicka
– utrudnieniem integracji państwa polskiego były znaczne różnice społeczne, gospodarcze i prawne pomiędzy dawnymi zaborami
17 III 1921 Sejm Ustawodawczy uchwalił pierwszą republikańską konstytucję Polski (tzw. konstytucję marcową).
Główne postanowienia konstytucji marcowej z 1921 r.
– ustrój parlamentarno-gabinetowy, trójpodział władz
– dwuizbowy parlament (sejm i senat)
– pięcioprzymiotnikowa ordynacja wyborcza (wybory proporcjonalne, co w rezultacie spowodowało rozdrobnienie parlamentu i niestabilność rządów)
– inicjatywa ustawodawcza – sejm i rząd
– senat – prawo veta zawieszającego
– przedterminowe rozwiązanie parlamentu – sejm większością 2/3 głosów lub prezydent za zgodą 3/5 senatu
– powszechne prawo wyborcze (głosować nie mogli tylko żołnierze w służbie czynnej)
– Rada Ministrów odpowiedzialna przed sejmem (możliwość uchwalenia wotum nieufności, co powodowało dymisję ministra)
– prezydent – wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe (połączony sejm i senat), uprawnienia ograniczone do reprezentowania państwa, czynności prezydenta wymagały kontrasygnaty rządowej
– niezawisłe sądy – sędziowie powoływani przez prezydenta, brak możliwości badania konstytucyjności ustaw
– równość obywateli (zniesienie przywilejów stanowych), nietykalność własności prywatnej, wolność słowa i korespondencji
Parlament 1922-1926
W 1922 wybrano sejm i senat pierwszej kadencji. Mandaty poselskie uzyskało aż 14 ugrupowań. Żadne ugrupowanie nie uzyskało większości.
1) Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (Chjena) – 37% mandatów poselskich; prawicowa koalicja chadeków, endeków i konserwatystów:
– Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (Wojciech Korfanty; solidaryzm społeczny, wdrażanie katolickiej nauki społecznej)
– Narodowa Demokracja (Roman Dmowski; naczelna pozycja Kościoła katolickiego, polonizacja mniejszości narodowych)
2) Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” (PSL – Piast) – 16% mandatów poselskich
– gł. działacze: Wincenty Witos, Maciej Rataj
– program: demokracja parlamentarna, reforma rolna (za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli)
3) Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” (PSL – Wyzwolenie) – 11% mandatów poselskich
– gł. działacze: Stanisław Thugutt, Tomasz Nocznicki
– program: reforma rolna (bez odszkodowania), powszechna bezpłatna oświata, rozdział Kościoła od państwa
4) Polska Partia Socjalistyczna (PPS) – 9% mandatów poselskich
– gł. działacze: Ignacy Daszyński, Mieczysław Niedziałkowski, Jędrzej Moraczewski
– program: demokracja parlamentarna, rozdział Kościoła od państwa, autonomia dla mniejszości narodowych, wywłaszczenie wielkiej własności rolnej, prawa socjalne
5) Narodowa Partia Robotnicza (NPR) – 4% mandatów poselskich
– gł. działacze: Karol Popiel
– program: połączenie elementów narodowych (solidaryzm narodowy, zwalczanie „uprzywilejowania Żydów”) i lewicowych („wyzwolenie klasy pracującej”, uspołecznienie gospodarki, tolerancja religijna)
Poza tym w parlamencie zasiadali przedstawiciele mniejszości narodowych (razem 20% mandatów poselskich) i kilku mniejszych ugrupowań, w tym komunistów (razem 3% mandatów).
Rozdrobnienie parlamentu powodowało zawieranie nietrwałych koalicji rządowych (wyjątkiem był istniejący prawie 2 lata ponadpartyjny rząd Władysława Grabskiego, powołany do naprawy finansów publicznych, ale też w końcu obalony).
Prezydenci RP okresu rządów parlamentarnych
11 XII – 14 XII 1922 Gabriel Narutowicz (wybrany głosami lewicy i mniejszości narodowych przy sprzeciwie prawicy, zamordowany przez artystę-malarza Eligiusza Niewiadomskiego w gmachu „Zachęty” w Warszawie)
20 XII 1922 – 14 V 1926 Stanisław Wojciechowski (ustąpił ze stanowiska w wyniku „zamachu majowego”)
Skutki
– niestabilność władzy wykonawczej (od I 1919 do V 1926 było aż 13 rządów)
– narastające konflikty między politykami i zwolennikami różnych ugrupowań (łącznie z fizyczną agresją)
– brak zaufania obywateli do polityków, obwinianych o partyjniactwo
Niepowodzenie rządów parlamentarnych było przyczyną tzw. zamachu majowego.
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 2.4, 2.5]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXIX.2]