Nieskuteczność demokracji parlamentarnej spowodowała, że Józef Piłsudski obalił dotychczasowy rząd i przejął władzę. Rozpoczął się okres rządów tzw. sanacji.
Geneza
– wycofanie się Piłsudskiego z życia politycznego (krytyka demokracji parlamentarnej)
– niestabilność rządów parlamentarnych
– kryzys gospodarczy (wojna celna z Niemcami, drożyzna, protesty robotników tłumione siłą przez policję)
– pogorszenie pozycji Polski na arenie międzynarodowej (zbliżenie radziecko-niemieckie, 1925 układ w Locarno)
– oczekiwanie „sanacji”, tzn. uzdrowienia życia politycznego w Polsce
10 V 1926 powołanie nowego prawicowego rządu „Chjeno-Piasta” (premier Wincenty Witos)
Zamach majowy 1926
Część oficerów WP – dawnych legionistów – poprosiła Piłsudskiego (mieszkającego wówczas w Sulejówku) o interwencję, ofiarując pomoc swoich oddziałów przebywających na ćwiczeniach w okolicy Warszawy.
12 V 1926 spotkanie Józefa Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim na moście Poniatowskiego (żądanie dymisji rządu – odrzucone)
12-14 V 1926 walki w Warszawie między wojskami wiernymi rządowi a wojskami popierającymi Piłsudskiego (400 zabitych), zakończone kapitulacją sił rządowych oraz dymisją prezydenta i rządu
1 VI 1926 – nowy prezydent Ignacy Mościcki, premier Kazimierz Bartel (Piłsudski ministrem spraw wojskowych)
2 VIII 1926 „nowela sierpniowa” – poprawki do konstytucji zwiększające uprawnienia prezydenta (prawo do rozwiązania parlamentu, prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy)
Rządy sanacyjne 1926-1939
Ugrupowanie popierające Piłsudskiego i jego rządy w latach 1926-1939 – „sanacja” (od łac. sanatio – „uzdrowienie”)
Józef Piłsudski oficjalnie nie pełnił głównego urzędu w państwie (był Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych i przez krótki czas premierem). W praktyce jednak to on podejmował główne decyzje dotyczące polityki władz i spraw personalnych (mimo jednego ugrupowania rządzącego w Polsce od zamachu majowego do wybuchu II wojny światowej było aż 16 rządów). Ministrami zostawali często dawni oficerowie legionowi („rządy pułkowników”). Z tego powodu rządy sanacyjne określa się mianem „rządów autorytarnych”.
autorytaryzm – system rządów, w którym władza jest skupiona w rękach jednej osoby, kontrolującej instytucje i życie publiczne (m.in. przy pomocy wojska, policji politycznej i cenzury)
Wybory parlamentarne w okresie sanacyjnym:
– 1928 ugrupowanie polityczne sanacji – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) – otrzymało większość mandatów, ale niewystarczającą do zmiany konstytucji
– 1930 wybory „brzeskie” (tak nazwane, ponieważ większość liderów opozycji była uwięziona w twierdzy w Brześciu) – wygrana BBWR, eliminacja opozycji
– 1935 i 1938 wybory wg nowej konstytucji (posłami zostali wyłącznie kandydaci sanacji i mniejszości narodowych, ale parlament miał już niewielkie znaczenie)
Opozycja centrolewicowa
– 1929 zał. Centrolew (PPS, PSL-Wyzwolenie, PSL-Piast) – rozpad po porażce wyborczej w „wyborach brzeskich”
– 1931-1932 „proces brzeski” – wyroki więzienia dla kilkunastu działaczy Centrolewu (m.in. Wincentego Witosa)
Opozycja prawicowa:
– 1926 zał. Obóz Wielkiej Polski – OWP (Roman Dmowski; krytyka sanacji, wzmocnienie władzy wykonawczej, polonizacja mniejszości narodowych, katolicyzm religią panującą)
– 1928 zał. Stronnictwo Narodowe – SN (krytyka sanacji, „katolickie państwo narodu polskiego”, hierarchiczna organizacja społeczeństwa)
– bardziej radykalni działacze SN tworzyli własne ugrupowania (np. Obóz Narodowo-Radykalny – ONR)
– ugrupowania narodowe były represjonowane przez władze (wyroki dla działaczy, konfiskata publikacji, urzędowe rozwiązywanie)
Przeciwników rządu więziono bez wyroku w obozie w Berezie Kartuskiej (łącznie około 3000 osób, z czego połowę stanowili komuniści, a resztę narodowcy, ludowcy i nacjonaliści ukraińscy).
24 IV 1935 nowa konstytucja (tzw. konstytucja kwietniowa):
– zniesienie trójpodziału władz – „jednolita i niepodzielna władza państwowa skupiająca się w osobie Prezydenta Rzeczypospolitej” (kontrola prezydenta nad parlamentem, rządem, sądownictwem, siłami zbrojnymi)
– prezydent wybierany na 7 lat i odpowiedzialny „przed Bogiem i historią”
– prawo prezydenta do mianowania następcy na wypadek wojny
– zmniejszony i ograniczony w uprawnieniach parlament
– utrzymanie praw obywatelskich z konstytucji marcowej
– nadrzędne znaczenie państwa (jako „dobra wspólnego wszystkich obywateli”) i jego celów
Liderzy sanacji po śmierci Piłsudskiego w 1935 r.:
– prezydent Ignacy Mościcki („grupa zamkowa”)
– marszałek Edward Rydz-Śmigły („grupa GISZ” – Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych)
– minister spraw zagranicznych Józef Beck
W miejsce BBWR powołano Obóz Zjednoczenia Narodowego – OZN (tzw. Ozon).
Polityka zagraniczna i obronna rządów sanacyjnych
1) Doktryna „równego dystansu” – „balansowanie” między Niemcami i ZSRR bez silniejszego sojuszu z żadnych z nich:
– pakty o nieagresji: 1932 z ZSRR, 1934 z Niemcami
– w praktyce cieplejsze stosunki z Niemcami (wzajemne wizyty polityków, nawiązanie współpracy między ZHP i Hitlerjugend itp.), mimo konfliktów o traktowanie mniejszości polskiej w Niemczech
– X 1938 zajęcie Zaolzia (w ramach rozbioru Czechosłowacji przez Niemcy)
– X 1938 niemiecka propozycja przedłużenia paktu o nieagresji na 25 lat (w zamian za zgodę na włączenie Gdańska do Niemiec, budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej do Prus Wschodnich) – odrzucone przez Polskę
2) Polityka sojuszy – zaufanie władz polskich do Wielkiej Brytanii i Francji jako przyjaznych mocarstw (zobowiązanie Wielkiej Brytanii i Francji z IV 1939 do pomocy sojuszniczej dla Polski w razie agresji Niemiec spowodowało ostateczne odrzucenie propozycji, a potem ultimatum Niemiec)
3) Opóźnione i jednostronne przygotowanie armii do wojny:
– do śmierci Piłsudskiego ograniczona modernizacja armii
– po 1935 doktryna wojenna zakładająca przede wszystkim możliwość wojny z ZSRR lub ograniczonego konfliktu granicznego z Litwą
– w praktyce dopiero od 1939 brano poważnie pod uwagę możliwość wojny z Niemcami
Skutki rządów sanacyjnych
1) pozytywne:
– częściowe ustabilizowanie życia politycznego
– wprowadzenie dobrej jakości regulacji prawnych (wiele aktów prawnych było stosowanych jeszcze długo po II wojnie światowej, a kilka obowiązuje do dzisiaj)
– częściowa naprawa gospodarki
– przepis konstytucji kwietniowej o wyznaczeniu następcy prezydenta na wypadek wojny umożliwił przetrwanie głównych struktur państwowych w czasie II wojny światowej
2) negatywne:
– ograniczenie wolności słowa i działania opozycji
– zła polityka kadrowa (awansowanie posłusznych, choć często niekompetentnych)
– opóźniona modernizacja wojska (mimo znacznie większych możliwości, niż w okresie rządów parlamentarnych) – rezultatem było nieprzygotowanie do II wojny światowej
– nieskuteczna polityka zagraniczna
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 5.1, 5.2, 5.3, 5.4]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXIX.3, XXIX.4, XXIX.5]