Odrodzona Polska stanęła przed wieloma problemami, jak analfabetyzm czy konflikty narodowościowe. Rozwinęła się jednak kultura, pozbawiona ograniczeń rozbiorowych.
Geneza
– pierwsza od dawna (po zaborach) możliwość swobodnego rozwoju kultury polskiej w całym kraju
– problemy: różnice w rozwoju cywilizacyjnym między dawnymi zaborami, analfabetyzm
– ok. 30% ludności – mniejszości narodowe (na Kresach Polacy byli wręcz mniejszością)
Struktura społeczna:
– liczba ludności II Rzeczypospolitej wzrosła z 27 do 35 mln (szósty kraj w Europie)
– aż 75% ludności mieszkało na wsi
– struktura społeczna: 55% chłopów, 27% robotników, 11% drobnych przedsiębiorców, 5% inteligencji
– religia: katolicyzm miał konstytucyjnie „naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań”, poza nim były inne wyznania (prawosławni, ewangelicy podzieleni wg narodowości) i religie (żydzi, muzułmanie)
Mniejszości narodowe
Ukraińcy (15% ludności, połowa wszystkich mniejszości narodowych):
– poza prawosławnym Wołyniem w większości grekokatoliccy
– autorytet moralny i polityczny Ukraińców – greckokatolicki abp Andrzej Szeptycki
– dobrze zorganizowani (partie polityczne, stowarzyszenia kulturalne, spółdzielnie)
– głównie chłopi (często analfabeci, mało wykształconych)
– próba włączenia Ukraińców w główny nurt życia politycznego RP nie udała się (jego zwolennik, minister Bronisław Pieracki – w 1934 zamordowany przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów)
Żydzi (ok. 10% ludności):
– głównie w miastach; zajęcie – przede wszystkim handel i usługi, ale też duży udział w wolnych zawodach (połowa adwokatów i lekarzy w Polsce)
– większość niezasymilowanych (osobne dzielnice i miasteczka, język jidysz; żydowska część Warszawy największym żydowskim miastem w Europie, a drugim na świecie po Nowym Jorku)
– rozkwit kultury żydowskiej: Żydowski Instytut Naukowy w Wilnie (JIWO), największa w Europie jesziwa (uczelnia religijna) w Lublinie, teatry, prasa i wytwórnie filmowe tworzące w jidysz
– światowy ewenement – żydowskie szkolnictwo (dzięki poparciu Piłsudskiego zrównane z publicznym) i żydowskie partie polityczne (lewicowy Bund, prawicowa religijna Agudat Isroel)
– osobny nurt polityczno-społeczny – syjonizm (idea budowy państwa żydowskiego w Palestynie i przygotowania się do tego w Polsce: kursy rolnicze, kluby sportowe, skauting żydowski)
– fale niechęci wobec Żydów: w okresie walk o granice (oskarżenia o sprzyjanie bolszewikom) i po śmierci Piłsudskiego (wystąpienia antyżydowskie endecji w związku z jej dążeniem do władzy, numerus clausus na uczelniach – ograniczenie liczby przyjmowanych studentów żydowskich)
(Piłsudski popierał autonomię kulturalną dla Żydów w zamian za ich lojalność wobec państwa; ugrupowania żydowskie poparły zamach majowy)
Białorusini:
– świadomość narodowa dopiero się tworzyła, ale też mieli własne organizacje kulturalne
– w większości prawosławni
– część ludności Kresów deklarowała narodowość „tutejszą” (czyli nie miała świadomości narodowej)
Niemcy:
– zamożni chłopi, ale także mieszkańcy miast
– dobrze zorganizowani (rozwinięta prasa)
– związki z państwem niemieckim; po rozpoczęciu II wojny światowej okazało się, że wielu polskich Niemców potajemnie przygotowywało się do tego (tworzyli bojówki, mordowali polskich działaczy wg przygotowanych wcześniej list)
Elementem likwidacji śladów rozbiorów, ale pośrednio także wypierania kultury ukraińskiej i rosyjskiej, była akcja „rewindykacji” cerkwi prawosławnych (odebranych wcześniej przez zaborców katolikom i grekokatolikom) oraz burzenia cerkwi (np. 1937-1938 na Lubelszczyźnie). Łącznie Kościół prawosławny stracił 1/3 cerkwi (zburzonych lub przekazanych, gł. Kościołowi katolickiemu). Symbolem usunięcia pozostałości po zaborach było zburzenie monumentalnego soboru (katedry) św. Aleksandra Newskiego na placu Saskim w Warszawie (obecnie plac Piłsudskiego, przed Grobem Nieznanego Żołnierza).
Oświata
problem: duże dysproporcje między Kresami a zachodnią i centralną Polską (na Kresach rzadka sieć szkół i duży analfabetyzm, w dawnym zaborze pruskim od dawna istniejąca powszechna oświata)
rozwiązanie: 1932 reforma szkolnictwa ministra Janusza Jędrzejewicza (ujednolicenie systemu oświaty):
– obowiązek szkolny na poziomie szkoły powszechnej
– jednolity program nauczania i podręczniki
– licea ogólnokształcące z założenia elitarne
– nacisk na wychowanie patriotyczne i propaństwowe
(w praktyce do II wojny światowej nie udało się zwalczyć analfabetyzmu, przede wszystkim na wsiach)
Rozwój nauki i kultury
Dwa decydujące czynniki:
– nagłe usunięcie ograniczeń rozbiorowych (możliwość rozwijania polskiej kultury)
– związki z kulturą światową rozwijającą się po zakończeniu I wojny światowej (rozwój radia i kina, kultura masowa)
Dziedziny rozwoju – wybrane przykłady:
– nauka: Polska Akademia Umiejętności w Krakowie, matematycy z tzw. szkoły lwowskiej (Hugo Steinhaus, Stefan Banach), chemia (Ignacy Mościcki)
– literatura: m.in. Władysław Reymont (w 1924 laureat nagrody Nobla za powieść „Chłopi”), Stefan Żeromski, reportażysta Melchior Wańkowicz, grupa poetycka „Skamander” (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń), rozwój kabaretu literackiego
– architektura: modernizm (nowoczesne dzielnice w Warszawie, Gdynia, pierwsze polskie wieżowce – np. warszawski „Prudential”), tworzenie tzw. stylu narodowego
– sztuki wizualne (różne nurty malarstwa: impresjonizm, awangarda, obrazy historyczne Wojciecha Kossaka)
– kinematografia: od ekranizacji literatury pięknej do komedii muzycznych i melodramatów; wiele wytwórni filmowych, pojawienie się „gwiazd” (Eugeniusz Bodo, Mieczysława Ćwiklińska, Adolf Dymsza, Hanka Ordonówna, Jadwiga Smosarska)
– technika: polskie konstrukcje samolotów sportowych i wojskowych, aerodynamiczne lokomotywy i spalinowe wagony kolejowe („Luxtorpeda” kursująca do Zakopanego)
– sport: lekka atletyka (Halina Konopacka, Janusz Kusociński, Stanisława Walasiewiczówna), lotnictwo sportowe (Franciszek Żwirko, Stanisław Wigura)
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 6.1, 6.4]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXX.1, XXX.4]