Narodowi socjaliści (naziści) przejęli władzę w Niemczech w 1933 roku. Ich przywódcą był Adolf Hitler.
Totalitaryzm – system rządów, w którym całe życie publiczne i prywatne podlega państwu w oparciu o jedną, obowiązującą ideologię. Przykładami ideologii totalitarnych są faszyzm, komunizm i narodowy socjalizm (nazizm).
Geneza
– poczucie krzywdy i upokorzenia Niemców po przegranej wojnie i narzuceniu im postanowień traktatu wersalskiego
– kryzys gospodarczy i moralny w Republice Weimarskiej (państwie niemieckim istniejącym po I wojnie światowej)
– duża liczba weteranów wojny bez zajęcia, organizujących się w tzw. Freikorpsy
– rozwój ruchów narodowych postulujących przywrócenie Niemcom wielkości
Założenia ideologii i programu narodowych socjalistów:
– obwinianie Żydów i komunistów za przegraną Niemiec w I wojnie światowej (Niemcy nie przegrały militarnie, ale zostały zmuszone do kapitulacji przez wystąpienia rewolucyjne)
– sprzeciw wobec „dyktatu wersalskiego” (ograniczenia armii, płacenia odszkodowań wojennych itp.)
– dążenie do uzyskania przez Niemcy „przestrzeni życiowej na wschodzie”
– nacjonalizm – przedkładanie interesu Niemców ponad inne narody, dążenie do zjednoczenia wszystkich Niemców
– dążenie do likwidacji Republiki Weimarskiej (państwa niemieckiego powstałego po wojnie) i odzyskania przez Niemcy pozycji mocarstwa; krytyka demokracji parlamentarnej i liberalizmu
– militaryzm – dążenie do odbudowania silnej armii opartej na obowiązkowej służbie wojskowej, paramilitarna organizacja partii i państwa
– „zasada wodzostwa” – jednoosobowe, nieograniczone kierownictwo wodza (niem. Führer) w partii, a po przejęciu władzy także w państwie i społeczeństwie
– rasizm – przekonanie o istnieniu i nierówności ras ludzkich (rasa nordycka jako ideał człowieczeństwa, niżej Słowianie, najniżej Żydzi jako „podludzie” i niszczyciele kultury)
– kult siły (fizycznej i moralnej), witalności i młodości, krytyka zepsucia burżuazyjnego społeczeństwa
Adolf Hitler (1889-1945) – pochodził z Austrii, ale czuł się Niemcem; weteran I wojny światowej
Dojście Hitlera do władzy w Niemczech – główne etapy
– 1921 przejęcie przez Hitlera kierownictwa marginalnej partii narodowej, przekształcenie jej w zorganizowaną na wzór wojskowy Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (NSDAP) z Hitlerem jako „wodzem” (niem. Führer)
– 1923 próba nazistowskiego puczu w Monachium – nieudana (Hitler w więzieniu, gdzie napisał „Mein Kampf”)
– 1933 zwycięstwo w wyborach, Hitler kanclerzem (premierem) Niemiec
– 1933 po podpaleniu gmachu Reichstagu (parlamentu), o co oskarżono komunistycznego działacza – specjalne pełnomocnictwa dla rządu Hitlera (możliwość rządzenia krajem bez udziału parlamentu), zakaz działalności opozycji
– 1934 połączenie stanowisk prezydenta i kanclerza – Hitler „wodzem i kanclerzem Rzeszy”
– 1934 „noc długich noży” – likwidacja antyhitlerowskiej opozycji w NSDAP (zamordowanie głównych przywódców)
Następstwa dojścia Hitlera do władzy
Wdrażanie ideologii rasistowskiej:
– 1935 rasistowskie „ustawy norymberskie” (pozbawienie Żydów praw obywatelskich, zakaz związków Niemców z osobami innych ras)
– 1938 „noc kryształowa” – po zabójstwie niemieckiego dyplomaty przez żydowskiego działacza masowa akcja niszczenia żydowskich domów, sklepów i synagog w całych Niemczech
– po wybuchu II wojny światowej – prace nad „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej” zakończone Zagładą (zob. osobną notatkę).
Ustanowienie „państwa stanu wyjątkowego”:
– delegalizacja partii politycznych poza NSDAP
– likwidacja lub podporządkowanie nazistom wszystkich organizacji społecznych i zawodowych (Gleichschaltung – niem. „ujednolicenie”)
– policja polityczna Gestapo (związana z bojówkami partii nazistowskiej – SS)
– obozy koncentracyjne dla osób uznanych za wrogów państwa (działaczy opozycji, Żydów, homoseksualistów, pacyfistów, świadków Jehowy itd.) – 1933 Dachau, później kolejne
– przejęcie kontroli nad mediami i kulturą (minister propagandy Joseph Goebbels), intensywna indoktrynacja młodzieży (masowa organizacja dzieci i młodzieży – Hitlerjugend)
Polityka gospodarcza:
– gospodarka – własność prywatna; prywatyzacja dużych przedsiębiorstw państwowych (banki, kopalnie, huty), ale jednocześnie podporządkowanie gospodarki kontroli państwa
– stopniowe ograniczanie działalności gospodarczej i zawodowej Żydów, konfiskata majątku żydowskiego
– niewolnicza praca więźniów na rzecz niemieckich firm (w czasie II wojny światowej – także robotników przymusowych z podbitych krajów w przemyśle i rolnictwie)
– poparcie wielkich firm i ich właścicieli dla Hitlera (m.in. Porsche, Krupp)
– modernizacja kraju: rozwój przemysłu, budowa autostrad, produkcja „samochodu narodowego” (niem. Volkswagen) zaprojektowanego z udziałem Hitlera
– pomoc socjalna państwa – coroczna składka na „Pomoc Zimową” dla uboższych Niemców, likwidacja bezrobocia, zachęty do dzietności
Polityka zagraniczna:
– dążenie do zerwania ograniczeń nałożonych traktatem wersalskim i stopniowe naruszanie jego postanowień (odbudowa armii, przywrócenie obowiązkowej służby wojskowej, przyłączenie Austrii, rozbiór Czechosłowacji) – bez reakcji mocarstw
– mimo ostatecznego celu (pokonania bolszewizmu i zdobycia „przestrzeni życiowej na wschodzie”) – taktyczne zbliżenie z ZSRR (układ w Locarno, 1939 pakt Ribbentrop-Mołotow)
– budowanie pozytywnego wizerunku III Rzeszy – 1936 igrzyska olimpijskie w Berlinie
– sojusz z Włochami („oś Berlin-Rzym”), później też z Japonią („oś Berlin-Rzym-Tokio”)
– pakt antykominternowski z Japonią (później przyłączyły się inne kraje)
– próba uzyskania neutralności Polski w planach pokonania Francji (kurtuazyjne gesty, propozycja przedłużenia paktu o nieagresji) – nieudana, co było bezpośrednią przyczyną wybuchu II wojny światowej
(Reakcja innych państw na rządy Hitlera – zob. notatkę „Rozpad systemu wersalskiego”)
Narodowy socjalizm a chrześcijaństwo
– początkowo brak otwartej walki z Kościołem (choć Hitler zapowiedział rozprawienie się z chrześcijaństwem po pokonaniu Żydów i bolszewizmu)
– w praktyce – krytyka chrześcijaństwa jako religii słabości z żydowskimi elementami, zainteresowanie mitologią germańską, zachęcanie działaczy nazistowskich do występowania z Kościołów, ośmieszanie religii w edukacji młodzieży, deklarowanie ogólnej „wiary w Boga” (żołnierze na klamrach pasów mieli napis „Gott mit uns” – niem. „Bóg z nami”)
– świadkowie Jehowy zsyłani do obozów koncentracyjnych za odmowę poparcia dla nazizmu i służby wojskowej
– w czasie II wojny światowej represje wobec duchownych w Polsce (ale i wobec zasłużonego dla utrzymania niemczyzny w II Rzeczypospolitej Kościoła ewangelickiego w Wielkopolsce)
Niejednoznaczna reakcja Kościołów:
– encyklika papieża Piusa XII “Mit brennender Sorge” z 1937 – krytyka polityki nazistowskiej, ale bez jej nazwania i tylko z pozycji teologicznych
– brak otwartego potępienia przez papieża zbrodni niemieckich
– w okupowanej Polsce pomoc żeńskich klasztorów katolickich w ratowaniu żydowskich dzieci
– podział w niemieckim Kościele ewangelickim (prohitlerowscy Niemieccy Chrześcijanie – DC i antyhitlerowski Kościół Wyznający – BK; działacz BK ks. Dietrich Bonhoeffer stracony za udział spisku admirała Canarisa przeciw Hitlerowi)
– po upadku III Rzeszy potajemna pomoc katolickich duchownych i klasztorów w ucieczce nazistów do Ameryki Południowej
Liczba ofiar narodowego socjalizmu jest trudna do ustalenia. W wywołanej przez Niemców II wojnie światowej zginęło ok. 60-80 mln ludzi, wliczając to samych Niemców.
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 3.1, 3.2, 3.3]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXVII.3]