Holokaust (Zagłada) to niemieckie ludobójstwo Żydów w czasie II wojny światowej. Jego efektem była śmierć około 6 milionów osób i zniszczenie 1000-letniej żydowskiej kultury w Europie środkowo-wschodniej.
Geneza
– ideologia narodowego socjalizmu – uznanie Żydów za rasę niższą (podludzi – niem. Untermenschen – i niszczycieli kultury) oraz sprawców przegranej Niemiec w I wojnie światowej
– 1935 ustawy norymberskie – ograniczenie praw obywatelskich Żydów w Niemczech
– propaganda rasistowska i akty przemocy wobec Żydów niemieckich (pod jej wpływem 150 tys. osób – wyemigrowało z Niemiec, ale niemal połowa do krajów zajętych później przez III Rzeszę)
Represje i naciski na emigrację spowodowały, że liczba Żydów mieszkających w Niemczech spadła w latach 1933-39 o ponad połowę. Jednak po wybuchu II wojny światowej na terenach zajętych przez Niemców znajdowało się ok. 11 milionów Żydów – ponad 50 razy więcej, niż w samych Niemczech. To skłoniło Niemców do poszukiwania „rozwiązania kwestii żydowskiej”.
Holokaust – z gr. ofiara całopalna
Shoah – hebr. zagłada
eksterminacja – wyniszczenie lub masowa zagłada określonych grup ludności z powodów politycznych lub religijnych
ludobójstwo – celowe fizyczne wyniszczanie z powodu przynależności narodowej, etnicznej, religijnej lub rasowej (według prawa międzynarodowego – zbrodnia)
Prześladowania i eksterminacja Żydów w latach 1939-1942
1) dyskryminacja:
– stopniowe zakazy wykonywania zawodów, posiadania firm, kosztowności itp.
– praca przymusowa na rzecz Niemców
– poniżające traktowanie (np. zakaz chodzenia chodnikiem póki nie nakazano wyprowadzki do getta, nakaz kłaniania się wszystkim Niemcom, fotografowanie bez pytania o zgodę)
– niższe od nie-Żydów przydziały żywności i wynagrodzenia
2) stygmatyzacja:
– nakaz noszenia specjalnych znaków (w Generalnym Gubernatorstwie – opaski z gwiazdą Dawida, na terenach wcielonych do Rzeszy żółte łaty w kształcie gwiazdy Dawida)
– propaganda skierowana do nie-Żydów (filmy i plakaty antysemickie, tworzenie skojarzeń Żydów z chorobami zakaźnymi)
3) izolacja:
– osiedlanie w gettach – osobnych dzielnicach tylko dla Żydów (pierwsze getto – X 1939 Piotrków Trybunalski)
– z czasem zakaz opuszczania getta pod karą śmierci
– zakaz pomocy Żydom
4) zagłada:
– wyniszczanie ludności żydowskiej warunkami życia w gettach (głód, choroby, praca przymusowa, przeludnienie) i aktami przemocy
– działalność tzw. Einsatzgruppen w okupowanym ZSRR (masowe morderstwa Żydów i jeńców wojennych)
– od 1942 planowa, systematyczna zagłada jako tzw. ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej
Znakowanie Żydów i osiedlanie ich w gettach miało też miejsce w innych krajach podbitych przez Niemcy. Za pomoc Żydom też groziły tam kary, ale tylko w Polsce było to zagrożone karą śmierci i to obejmującą całą rodzinę.
Niemiecki plan „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (niem. Endlösung der Judenfrage)
I 1942, Wannsee koło Berlina – konferencja przedstawicieli głównych urzędów III Rzeszy, decyzja o systematycznym wymordowaniu wszystkich Żydów mieszkających na terenach zajętych przez Niemcy:
– metoda – masowe mordowanie (zagazowanie spalinami lub preparatem dezynfekcyjnym Cyklon B) w specjalnie utworzonych obozach zagłady
– wykonanie – SS przy pomocy wszystkich niemieckich instytucji państwowych (np. kolei)
– kierownictwo – Adolf Eichmann
– pierwszy obszar do przeprowadzenia eksterminacji – Generalne Gubernatorstwo (na prośbę jego zwierzchnika, Hansa Franka)
– eksterminację ukrywano eufemizmami („ewakuacja na wschód”, „specjalne traktowanie”, „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” – niem. Endlösung der Judenfrage)
Realizacja planu zagłady:
– 6 głównych obozów zagłady: Bełżec, Sobibór, Treblinka, Brzezinka k. Oświęcimia (tzw. Auschwitz II – Birkenau), Chełmno, Lublin-Majdanek; oprócz polskich Żydów do obozów tych przywożono Żydów ze wszystkich krajów zajętych przez Niemcy
– stopniowa likwidacja mniejszych gett (mieszkańcy przesiedlani do coraz większych gett, co powodowało ich przeludnienie, albo wysyłani do obozów zagłady)
– VII-IX 1942 „wielka akcja” w getcie warszawskim – wywiezienie i śmierć 3/4 ludności (miejscem gromadzenia ofiar przed transportem do Treblinki był tzw. Umschlagplatz; w VIII 1942 wywieziono i zamordowano w ten sposób m.in. Janusza Korczaka z grupą wychowanków Domu Sierot w Warszawie)
Uwaga: należy odróżnić obóz koncentracyjny Auschwitz (utworzony w 1939 w celu więzienia, pracy niewolniczej i eksterminacji Polaków, a później także osób innych narodowości) od obozu zagłady Auschwitz II – Birkenau (utworzonego w 1942 w celu szybkiej eksterminacji Żydów). Choć nazwa „Auschwitz” jest na świecie symbolem zagłady Żydów, to Niemcy mordowali Żydów również w innych miejscach, zaś ofiarami Auschwitz byli nie tylko Żydzi. Warszawscy Żydzi zostali w większości zamordowani w Treblince.
Opór Żydów
– organizacje zbrojne Żydów: Żydowska Organizacja Bojowa – ŻOB (dawni działacze lewicowi) i Żydowski Związek Wojskowy – ŻZW (oficerowie WP, współpracujący z Polskim Państwem Podziemnym)
– opór moralny: tworzenie w getcie warszawskim tzw. archiwum Emanuela Ringelbluma (zbiór dokumentów i relacji nt. zagłady Żydów, również spoza Warszawy) – po wojnie odnaleziono 2 z 3 ukrytych części archiwum
– X 1943 bunt w Sobiborze – atak na strażników i masowa ucieczka żydowskich więźniów zmuszonych do obsługi obozu zagłady w Sobiborze
Powstanie w getcie warszawskim:
– geneza: po likwidacji większości getta warszawskiego Niemcy zamierzali wywieźć do obozu zagłady mieszkańców pozostałych w tzw. getcie szczątkowym; ci jednak przygotowali się do zbrojnego oporu zdając sobie sprawę, że i tak zginą
– wybuch powstania – 19 IV 1943
– siły żydowskie – ok. 1000, ŻOB i ŻZW, słabo uzbrojone (dowódca – Mordechaj Anielewicz z ŻOB)
– siły niemieckie – ok. 2000 (dowódca – Jurgen Stroop; po wojnie osądzony i stracony w Polsce)
– działania zbrojne powstańców: atak na oddziały Niemców wchodzących do getta w celu jego likwidacji, opór w „bunkrach” (przystosowanych do obrony piwnicach domów), bitwa na Placu Muranowskim
– symboliczny koniec powstania – wysadzenie przez Niemców gmachu Wielkiej Synagogi
– skutki: stłumienie powstania, wymordowanie ocalałych, zburzenie getta
Reakcje na Holokaust
Pomoc Żydom:
– tajna Rada Pomocy Żydom „Żegota” – agenda Polskiego Państwa Podziemnego (dokumenty, leczenie i pomoc finansowa dla ukrywających się Żydów; Irena Sendlerowa – wydostanie z getta i ukrycie ok. 2500 źydowskich dzieci)
– Kościół katolicki – ukrywanie dzieci żydowskich jako polskie sieroty w domach dziecka prowadzonych przez zakonnice (wystawianie fałszywych metryk chrztu jako dowodu „aryjskiego” pochodzenia)
– pomoc „sąsiedzka” mimo zagrożenia życia (szacuje się, że w pomoc Żydom było zaangażowanych ok. 300 tys. Polaków, dzięki czemu udało się uratować ok. 50 tys. osób)
Upamiętnienie pomocy ofiarom Holokaustu:
– Instytut Jad Waszem w Jerozolimie – przyznawanie tytułu „Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata” osobom zaangażowanym w ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej (największa grupa narodowościowa to Polacy)
– Muzeum Rodziny Ulmów w Markowej na Podkarpaciu (upamiętnienie polskiej rodziny zamordowanej łącznie z dziećmi za ukrywanie Żydów)
Kolaboracja z Niemcami w eksterminacji Żydów:
– tzw. szmalcownicy (żądający okupu za niewydanie Żydów Niemcom lub wydający ukrywających się Żydów dla nagrody od Niemców) i „granatowi policjanci” (Polacy w służbie niemieckiej), skazywani za to na śmierć przez sądy Polskiego Państwa Podziemnego
– strażnicy w obozach zagłady – w większości Ukraińcy i Rosjanie w służbie niemieckiej, szkoleni w obozie w Trawnikach koło Lublina (np. w obozach zagłady w Treblince i Sobiborze stanowili 80% załogi)
– w innych krajach europejskich – kolaboracyjne władze i policja wyłapujące swoich współobywateli żydowskiego pochodzenia i wysyłające ich do niemieckich obozów zagłady (np. Francja)
– sami Żydzi jako policja żydowska (utrzymywanie ludności getta w posłuszeństwie wobec Niemców, w końcowej fazie eksterminacji także wyłapywanie ludzi do transportów do obozów zagłady) i niektóre Judenraty (samorządy gett powołane przez Niemców – np. Chaim Rumkowski, który przekonał Żydów w getcie łódzkim do wydania na śmierć wszystkich dzieci)
Reakcja innych krajów:
– aktywna współpraca z Niemcami przy eksterminacji Żydów: Francja (m.in. obozy koncentracyjne dla osób przeznaczonych do transportu do Auschwitz-Birkenau prowadzone przez kolaboracyjne francuskie władze), Słowacja, Rumunia
– odmowa lub utrudnianie eksterminacji: Węgry (mimo oporu węgierskich władz kolaboracyjnych Niemcy sami przeprowadzili tu akcję eksterminacyjną), Włochy i Dania (uratowana większość obywateli żydowskiego pochodzenia)
IV 1943 (w czasie powstania w getcie warszawskim!) konferencja na Bermudach – decyzja USA i Wielkiej Brytanii o niepodejmowaniu pomocy dla Żydów
W 1942-1943 emisariusz polskiego rządu Jan Karski przygotował i przedstawił wpływowym osobom w państwach alianckich (m.in. prezydentowi USA Rooseveltowi) raport na temat eksterminacji Żydów przez Niemców – został on jednak uznany za niewiarygodny i zignorowany.
W proteście przeciw obojętności aliantów wobec Holokaustu popełnił samobójstwo Szmul Zygielbojm, członek emigracyjnych władz RP żydowskiego pochodzenia.
Skutki
– śmierć 6 mln Żydów europejskich (w tym ok. 3 mln obywateli polskich, czyli ok. 90% wszystkich Żydów mieszkających w Polsce przed wybuchem wojny)
– zniszczenie większości kultury żydowskiej w Polsce i na Ukrainie
– w kulturze żydowskiej – postrzeganie Holokaustu jako przełomowego wydarzenia w dziejach narodu
– emigracja większości ocalałych (gł. do Izraela) w związku z postrzeganiem Europy środkowo-wschodniej (szczególnie Polski) wyłącznie jako miejsca zagłady
– problem religijno-moralny: pytania o istnienie Boga i o „moralność po Auschwitz”
– obwinianie Polski i Polaków o niedostateczną pomoc Żydom, a nawet o współpracę z Niemcami przy eksterminacji Żydów (m.in. obraźliwy i wprowadzający w błąd zwrot „polskie obozy”)
Tropienie sprawców:
– po II wojnie światowej część niemieckich nazistów odpowiedzialnych za Holokaust uciekła do Ameryki Południowej korzystając z tzw. „szczurzego szlaku” (sieci katolickich klasztorów dających im schronienie i fałszywe dokumenty)
– 1960 schwytanie Adolfa Eichmanna ukrywającego się w Argentynie przez izraelskie służby specjalne (przewieziony do Izraela i skazany na śmierć)
– Centrum Szymona Wiesenthala – upamiętnienie ofiar, ale i poszukiwania sprawców Holokaustu (nadal publikowane listy najbardziej poszukiwanych)
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 7.5]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXIII.2]