1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. Do ataku przyłączył się ZSRR. Wielka Brytania i Francja nie udzieliły Polsce obiecanej pomocy.
(zob. notatkę „Geneza II wojny światowej”)
Etapy i przełomowe momenty wojny obronnej Polski
1) „Bitwa graniczna” (1-3 IX 1939):
– atak niemiecki na całej długości granicy polsko-niemieckiej i polsko-słowackiej od godz. 4.45
– cel Niemców: szybkie pokonanie Polski, tzw. Blitzkrieg – niem. wojna błyskawiczna
– cel Polaków: opóźnienie ataku niemieckiego, aby umożliwić dokończenie mobilizacji i doczekać do obiecanej pomocy brytyjsko-francuskiej
– słynne starcia: m.in. udana szarża polskiej kawalerii pod Krojantami na Pomorzu, powstrzymanie niemieckich sił pancernych pod Mokrą koło Częstochowy
– skutek: przełamanie polskiej obrony, zajęcie Pomorza i Śląska przez Niemców
(Niektóre źródła podają, że pierwszym atakiem niemieckim w II wojnie światowej było bombardowanie lotnicze bezbronnego miasta Wieluń. Godzina jego rozpoczęcia nie jest jednak pewna. Oficjalnie przyjmuje się więc, że wojna zaczęła się 1 IX 1939 o 4.45 atakiem na polską wojskową składnicę tranzytową Westerplatte w Wolnym Mieście Gdańsku.)
2) Walki w głębi kraju (4-17 IX 1939):
– cel polski: utrzymanie linii Wisły i obrona Warszawy, osłona ewakuacji wojsk na wschód
– cel niemiecki: zajęcie Warszawy i odcięcie dróg ewakuacji wojsk polskich
– po deklaracji Wielkiej Brytanii i Francji z 3 IX o przystąpieniu do wojny – początkowy entuzjazm i czekanie na odsiecz
– 6 IX rozkaz wycofania wojsk za linię Wisły i Sanu
– ewakuacja prezydenta, rządu i naczelnego wodza na tzw. przedmoście rumuńskie (planowany „ostatni bastion” obrony Polski)
– wyjątek w ofensywie niemieckiej – polski kontratak gen. Kutrzeby (bitwa nad Bzurą – zob. niżej)
3) Przełom – 17 IX 1939:
– rano inwazja ZSRR (oficjalnie nazwana „wkroczeniem wojsk” uzasadnionym „ochroną ludności” i ucieczką rządu, co wtedy jeszcze było nieprawdą; w rzeczywistości agresja radziecka wynikała z paktu Ribbentrop-Mołotow)
– rozkaz naczelnego wodza, aby „z bolszewikami nie walczyć [poza koniecznością obrony]” – dodatkowy chaos
– wieczorem ucieczka prezydenta, rządu i naczelnego wodza do Rumunii (spodziewano się, że Rumunia da im swobodny przejazd, tymczasem władze RP zostały internowane)
4) Ostatnie walki:
– po ataku radzieckim i wyjeździe władz z Polski – ogólny odwrót w stronę Rumunii zablokowany później przez Sowietów, walki w odizolowanych miejscach
– dwie bitwy pod Tomaszowem Lubelskim (największe w kampanii wrześniowej użycie polskich czołgów; dowódca sił polskich gen. Stefan Dąb-Biernacki opuścił pole bitwy w cywilnym ubraniu zlecając podpisanie kapitulacji swojemu podwładnemu)
– do 2 X 1939 obrona Helu
– ostatnia bitwa wojny obronnej – Kock na Lubelszczyźnie (zob. niżej)
Naczelny wódz Wojska Polskiego – marsz. Edward Rydz-Śmigły (1886-1941; „Śmigły” to pseudonim z czasów Polskiej Organizacji Wojskowej włączony później do nazwiska). W czasie I wojny światowej oficer Legionów i POW. Po śmierci Piłsudskiego jego następca jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, oficjalnie ogłoszony „drugą po prezydencie osobą w państwie”. Obwiniany o złe przygotowanie do wojny i nieudolne dowodzenie w kampanii wrześniowej, a następnie ucieczkę do Rumunii. Potajemnie wrócił do Polski w 1941, ale nie został dopuszczony do działalności konspiracyjnej i wkrótce zmarł; pochowany na warszawskich Powązkach jako „Adam Zawisza”.
Polska jako państwo nigdy nie ogłosiła kapitulacji. Część żołnierzy zdołała przedostać się przez Rumunię do Francji, gdzie tworzono Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Jedyną jednostką WP w kraju, która nie złożyła broni po kampanii wrześniowej był oddział kawalerii majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala” (odmówił wykonania rozkazu zaprzestania walk, a nawet rekrutował nowych żołnierzy). Oddział „Hubala” został rozbity przez Niemców w IV 1940, a pomagającą mu ludność spotkały represje (ponad 700 cywilów zabitych przez Niemców, spalone wsie).
Reakcja mocarstw sojuszniczych
– 3 IX 1939 Wielkiej Brytanii i Francji wypowiedziały wojnę Niemcom (ale brak realnych działań – tzw. „dziwna wojna”)
– 12 IX 1939 Abbeville – decyzja Wielkiej Brytanii i Francji o przesunięciu w czasie (a w praktyce nieudzieleniu) obiecanej pomocy zbrojnej dla Polski
Z drugiej strony – sojusznicze wobec Niemiec Włochy ogłosiły nieuczestniczenie w wojnie, a Węgry odmówiły Niemcom pomocy w ataku na Polskę.
Przykłady szczególnego bohaterstwa Polaków
Walki o Westerplatte (1-7 IX 1939):
– Westerplatte – polska składnica wojskowa obok portu w Wolnym Mieście Gdańsku
– załoga – ok. 200 żołnierzy, lekkie uzbrojenie; dowódca – mjr Henryk Sucharski
– atak na Westerplatte – 1 IX 1939, godz. 4.45 (pancernik „Schlezwig-Holstein”)
– po załamaniu nerwowym mjra Sucharskiego dowodzenie przejął kpt. Franciszek Dąbrowski
– załoga Westerplatte miała się bronić 6 godzin (czekając na pomoc), a broniła się 7 dni
– Niemcy mieli cn. kilka razy więcej żołnierzy od Polaków oraz artylerię okrętową i samoloty
– w czasie walk poległo ok. 20 Polaków i ok. 300 Niemców
– obrona Westerplatte to pierwsza bitwa II wojny światowej
Obrona poczty polskiej w Gdańsku (1 IX 1939):
– siły polskie – ok. 50 os. (załoga polskiej poczty w Wolnym Mieście Gdańsku)
– kilkugodzinna obrona przed przeważającymi siłami niemieckiej policji
– pozostali przy życiu obrońcy poczty zostali rozstrzelani; grób odnaleziono dopiero w 1991
Obrona Wizny nad Narwią (7-10 IX 1939):
– obrona ważnego odcinka obrony szlaku na Warszawę przed niemieckimi oddziałami pancernymi gen. Guderiana
– „polskie Termopile”: 720 Polaków przeciw 42 tys. Niemców
– polski dowódca – kapitan Władysław Raginis (popełnił samobójstwo po wyczerpaniu amunicji i poddaniu się)
– powstrzymanie Niemców opóźniło ich atak na Warszawę i umożliwiło wycofanie innych jednostek polskich pod granicę z Rumunią
Bitwa nad Bzurą (9-22 IX 1939, największa bitwa wojny obronnej):
– siły polskie – armie „Poznań” i „Pomorze” (gen. Tadeusz Kutrzeba)
– jedna z największych bitew II wojny światowej (łącznie ponad 500 tys. żołnierzy obu stron)
– Polacy byli stroną atakującą, co zaskoczyło Niemców
– mimo ostatecznej przegranej Polaków bitwa nad Bzurą opóźniła i zmieniła plany Niemców
– na niepowodzenie wpłynęło m.in. opóźnienie i zmienność rozkazów naczelnego wodza, marsz. Rydza-Śmigłego, który w tym czasie ewakuował się z Warszawy do Rumunii
– wobec okrążenia sił polskich podjęto próbę przerwania go i wycofania się na pomoc Warszawie (w większości nieudaną – polskie oddziały zostały rozbite, a 100 tys. żołnierzy dostało się do niewoli, choć sam gen. Kutrzeba z częścią oddziałów dotarł do stolicy)
Obrona Warszawy (8-28 IX 1939):
– wobec ewakuacji władz państwowych i wojskowych obroną dowodził gen. Walerian Czuma ze Straży Granicznej, a cywilami prezydent miasta Stefan Starzyński
– do 6 IX udana obrona powietrzna przez polską Brygadę Pościgową; później tylko artyleria przeciwlotnicza (kodowane komunikaty dla obrońców nadawane przez Polskie Radio)
– 8 IX Niemcy dotarli do granic miasta (obrona na przedmieściach, barykady zbudowane przez cywilów)
– niemieckie naloty bombowe – największe 25 IX 1939; wbrew prawu międzynarodowemu bombardowano cywilne osiedla, a nawet szpitale oznaczone znakiem Czerwonego Krzyża (śmierć ok. 10 tys. cywilów, zniszczenie ok. 10% miasta)
– w żydowskie święto Jom Kippur Niemcy celowo zbombardowali dzielnicę żydowską
– znaczenie dla Niemców: stolica Polski, a poza tym zajęcie Warszawy było uzgodnione w akcie Ribbentrop-Mołotow jako warunek rozbioru Polski między Niemcy i ZSRR
– kapitulacja 28 IX (w związku z dużymi ofiarami wśród cywilów)
Obrona Grodna (22-24 IX 1939):
– miasto osłabione już w pierwszych dniach wojny (zniszczenie zapasów sprzętu i amunicji przez niemieckie bombardowanie, wycofanie dowództwa polskiego, dywersja komunistów) – dalszą obronę przygotowały niewielkie pozostałe oddziały i cywilni ochotnicy
– ok. 2000 Polaków (w tym harcerze i cywilni ochotnicy) przeciw radzieckim siłom pancernym wspieranym przez lokalnych komunistów
– sowieckie zbrodnie wojenne: polscy cywile jako tzw. żywe tarcze, mordowanie jeńców
Bitwa pod Kockiem (Lubelszczyzna, 2-6 X 1939, ostatnia bitwa wojny obronnej)
– siły polskie – 18 tys. (Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga)
– siły niemieckie – 30 tys.
– mimo liczebnej i sprzętowej przewagi Niemców Polacy wygrali na polu bitwy (m.in. rozbili niemiecką dywizję zmotoryzowaną), ale skapitulowali z powodu wyczerpania się amunicji
(Uwaga: Do legendy przeszła obrona wieży spadochronowej w Katowicach 1 IX 1939 przypisywana miejscowym harcerzom i zakończona śmiercią obrońców. Wydarzenie to jest wymienione w podstawie programowej dla szkoły podstawowej. W świetle badań historyków nie jest jednak pewne, czy rozpowszechniony przekaz jest zgodny z prawdą historyczną – wiadomo jedynie, że wieża była wykorzystywana w obronie miasta i że Katowice zostały ostatecznie zajęte przez Niemców.)
Skutki
– podział Polski: Niemcy (48% terytorium, 20 mln ludności) i ZSRR (52% terytorium, 14 mln ludności); z tego niewielkie tereny okupanci przekazali Słowacji (Spisz i Orawa) i Litwie (Wileńszczyzna – w zamian za podporządkowanie się ZSRR; później cała Litwa też została wchłonięta przez ZSRR)
– straty polskie: ok. 80 tys. żołnierzy, cn. 50 tys. cywilów, zniszczenia miast i wsi
– cn. 600 tys. żołnierzy polskich w niewoli (ok. 20 tys. zamordowanych później przez ZSRR w „zbrodni katyńskiej”)
– rozpoczęcie II wojny światowej (Wielka Brytania nie przyjęła niemieckiej propozycji pokoju w zamian za uznanie rozbioru Polski, więc mocarstwa znalazły się w stanie wojny z Niemcami; do czasu ataku Hitlera na państwa zachodniej Europy mocarstwa nie podjęły jednak żadnych istotnych działań)
– zniszczenie niemal całego polskiego sprzętu wojskowego (wyjątek – kilka ewakuowanych okrętów)
Ocena kampanii wrześniowej:
– nieprzygotowanie do wojny z Niemcami (plany opracowywane dopiero od III 1939, a i wtedy z błędnymi założeniami nt. spodziewanych kierunków ataku)
– błędne założenie pomocy brytyjsko-francuskiej (oparcie na tym całej strategii Polski)
– zaskoczenie atakiem ZSRR (zignorowano wcześniejsze doniesienia wywiadu o współpracy niemiecko-radzieckiej)
– dysproporcja sił (Polska: 1 mln żołnierzy, 880 czołgów, 400 samolotów; Niemcy: 1,8 żołnierzy, 2800 czołgów, 3000 samolotów; ZSRR 600 tys. żołnierzy, 4700 czołgów, 3300 samolotów)
– nieudolne dowodzenie na poziomie centralnym (opóźnione i błędne decyzje naczelnego wodza, niewystarczająca samodzielność lokalnych dowódców)
– mimo tych czynników – bohaterstwo żołnierzy i śmiałe dowodzenie na poziomie lokalnym pozwoliły spowolnić atak nieprzyjaciela (Polska broniła się ok. miesiąca – niemal tyle samo, co w 1940 znacznie silniejsza Francja)
– Niemcy nie zdołali zająć Polski szybko i łatwo (niepowodzenie Blitzkriegu); ponieśli duże straty (150 tys. zabitych i rannych, do 30% sprzętu pancernego), co dało czas Francji na przygotowanie obrony
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 7.3, 7.4]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXXII.2, XXXII.3]