Po 17 IX 1939 połowa terytorium II Rzeczypospolitej znalazła się pod okupacją ZSRR. Setki tysięcy Polaków zesłano w głąb ZSRR, a jeńcy wojenni zostali zamordowani w tzw. zbrodni katyńskiej.
Geneza
– 28 IX 1939 traktat o granicach i przyjaźni między Niemcami i ZSRR (modyfikacja paktu Ribbentrop-Mołotow: granica na linii Pisa-Narew-Bug-San, Litwa w strefie wpływów ZSRR, wspólne zwalczanie polskiego podziemia)
– cele ZSRR: depolonizacja zajętych terenów (obejmujących 52% terytorium Polski i ok. 14 mln ludności, w tym ok. 5 mln Polaków)
– koordynacja działań niemiecko-radzieckich przeciwko Polakom (konferencje Gestapo-NKWD w Krakowie i Zakopanem, częściowa wymiana jeńców i ludności cywilnej)
X-XI 1939 fikcyjne wybory do „zgromadzeń ludowych”, a następnie włączenie tzw. „Zachodniej Ukrainy” i „Zachodniej Białorusi” do ZSRR
Represje wobec ludności polskiej (1939-1941)
– „paszportyzacja” – nadanie mieszkańcom obywatelstwa ZSRR z obowiązkiem uzyskania paszportu radzieckiego (a więc w praktyce zmuszenie Polaków do uznania aneksji oraz rezygnacji z obywatelstwa polskiego i opieki władz polskich na emigracji)
– likwidacja polskiej administracji i instytucji społeczno-kulturalnych (polskojęzyczna prasa – tylko komunistyczna)
– sieć kolaborantów i donosicieli, faworyzowanie ludności niepolskiej w rozdawaniu posad (ale także komunistów polskiego pochodzenia)
– masowe deportacje w głąb ZSRR (łączna liczba trudna do ustalenia, ok. 800 tys. osób; przede wszystkim rodziny inteligencji, urzędników, oficerów, bogatszych mieszkańców, a także uchodźców z czasów kampanii wrześniowej)
– wysoka śmiertelność w czasie deportacji i po osiedleniu w Kazachstanie i na dalekiej Syberii (warunki atmosferyczne, głód, niewolnicza praca przy wyrębie drzew obejmująca także dzieci)
– masowe aresztowania Polaków uznanych za „wrogów ludu” (inteligencja, urzędnicy, oficerowie, właściciele firm itp.); więźniów mordowano (m.in. w Bykowni k. Kijowa i Kuropatach k. Mińska) i zsyłano do niewolniczej pracy w Workucie
– walka z Kościołem katolickim – likwidacja instytucji edukacyjnych i charytatywnych, konfiskata majątku, zakaz nauczania religii, prześladowanie duchownych
– wcielanie młodych mężczyzn do Armii Czerwonej (jednostki frontowe i budowlane, tzw. strojbaty)
– po agresji niemieckiej – wymordowanie 90% polskich więźniów na Białorusi i Ukrainie (oficjalny rozkaz władz ZSRR)
Zbrodnia katyńska (1940)
Geneza:
– po kampanii wrześniowej – ok. 240 tys. polskich jeńców w niewoli ZSRR (nieustaloną liczbę jeńców zamordowano od razu po wzięciu do niewoli)
– jeńcom odmawiano statusu wynikającego z prawa międzynarodowego
– oficerowie, a także przedwojenni policjanci, urzędnicy, inteligencja itp. umieszczeni w specjalnych obozach NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie
Przebieg:
– III 1940 uchwała Biura Politycznego WKP(b) o rozstrzelaniu polskich jeńców
– IV-V 1940 potajemne masowe mordowanie polskich jeńców przez NKWD w Katyniu i innych miejscach (strzałem w tył głowy, co nazwano później „metodą katyńską”), ukrycie zwłok w zamaskowanych dołach
– rodziny jeńców przebywające w ZSRR deportowano do Kazachstanu
– łącznie NKWD zamordowało ok. 22 tys. polskich jeńców (gł. oficerów i policjantów)
– IV 1943 ujawnienie przez Niemców odkrycia grobów polskich jeńców w Katyniu
Katyń jest symbolem zbrodni, choć masowe groby ofiar znaleziono także w innych miejscach (Miednoje koło Tweru, Piatichatki koło Charkowa, Bykownia koło Kijowa i in.).
„Kłamstwo katyńskie”:
– ZSRR niemal do samego końca swego istnienia zrzucało winę na Niemców (dopiero w IV 1990 przyznano, że jest to „zbrodnia stalinizmu”)
– potępienie zbrodni przez polski rząd w Londynie stało się pretekstem do zerwania przez Stalina stosunków dyplomatycznych
– USA i Wielka Brytania nie podjęły żadnych działań nie chcąc psuć relacji z ZSRR
– po ponownym zajęciu miejsca zbrodni przez ZSRR – fałszowanie dowodów (tzw. komisja Burdenki), likwidacja świadków
– w czasach PRL zatajano informację o zbrodni katyńskiej (oficjalnie przypisywano winę Niemcom, ale i tak wzmianki o Katyniu były objęte cenzurą)
– część historyków rosyjskich do dziś zaprzecza winie ZSRR
– zbrodnia katyńska, a później jej ukrywanie, zaciążyły na relacjach polsko-rosyjskich
IV 2010, Smoleńsk – katastrofa samolotu z polską delegacją na uroczystości w Katyniu (śmierć 96 osób, w tym prezydenta RP i b. prezydenta RP na uchodźstwie)
Kresy wschodnie po 1941
Po agresji niemieckiej na ZSRR:
– VII 1941 polsko-radziecki układ Sikorski-Majski (przywrócenie stosunków dyplomatycznych, uwolnienie polskich więźniów, utworzenie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR)
– od VIII 1941 formowanie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (dowódca – gen. Władysław Anders, zwolniony w radzieckiego więzienia)
– IX 1942 ewakuacja armii Andersa do Iraku (120 tys., w tym 1/3 cywilów, również dzieci jako tzw. junacy)
Na przedwojennych terenach Polski odebranych ZSRR przez Niemców – za ich milczącą zgodą ukraińskie czystki etniczne (m.in. 1943-1944 zbrodnia wołyńska: ludobójstwo ok. 50-60 tys. Polaków przez Ukraińców).
Zmiana granic:
– XI 1943 Teheran i II 1945 Jałta – uznanie przez aliantów linii Curzona za granicę polsko-radziecką (międzynarodowe uznanie radzieckiej aneksji bez udziału rządu RP w Londynie)
– 1945-1946 – masowe przesiedlenia („repatriacja”) ok. 1,8 mln Polaków z terenów ZSRR na tzw. Ziemie Zachodnie
repatriacja – powrót do ojczyzny osób, które z niej wyjechały lub zostały deportowane (w przypadku Polaków mieszkających na Kresach nie jest to więc właściwe określenie)
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 8.1]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXXIV.1, XXXIV.2]