1 sierpnia 1944 roku Armia Krajowa rozpoczęła w stolicy trwające 63 dni walki z Niemcami. Niemcy zwyciężyli; miasto zostało w większości zniszczone, a ludność zabita lub wysiedlona.
Geneza powstania warszawskiego
a) przyczyny militarne
– od VI 1944 ofensywa Armii Czerwonej – szybkie zbliżanie się do Wisły
– decyzja aliantów o pozostawieniu Polski w radzieckiej strefie działań wojennych (a więc to Sowieci, a nie zachodni alianci mieli wyzwolić Warszawę)
– trwające walki na froncie zachodnim (VI 1944 inwazja aliantów na Normandię)
– osłabienie Niemców (częściowa ewakuacja z Warszawy, panika, obniżone morale w związku z przemarszami wojsk uciekających przed Sowietami, wykrycie spisku oficerów armii niemieckiej – nieudana próba zamachu na Hitlera)
– przygotowania Niemców do zniszczenia Warszawy (minowanie mostów i ważniejszych obiektów)
b) przyczyny polityczne
– przygotowywany przez polskie podziemie plan powstania na kolejnych obszarach, z których wycofują się Niemcy (akcja „Burza”) – dążenie AK do wystąpienia w roli gospodarza po spodziewanym wejściu Sowietów
– niekorzystna dla Polski sytuacja polityczna (nieuznawanie przez ZSRR rządu RP w Londynie, decyzja aliantów o pozostawieniu Polski w radzieckiej strefie wpływów)
– 21 VII 1944 – utworzenie tzw. Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego pod egidą ZSRR jako konkurencji dla władz RP w Londynie i Polskiego Państwa Podziemnego
– polskojęzyczna propaganda radziecka (wzywanie do walki z Niemcami, oskarżanie AK o bierność, fałszywe informacje o ucieczce dowództwa AK z Warszawy)
c) przyczyny moralne
– nastroje wśród ludności – chęć zemsty na Niemcach i walki z nimi zanim uciekną
Decyzja o rozpoczęciu powstania:
– różnica zdań we władzach RP w Londynie (premier Stanisław Mikołajczyk za powstaniem, naczelny wódz gen. Kazimierz Sosnkowski przeciw), ostatecznie pozostawiono decyzję władzom w kraju
– prośba AK o brytyjskie wsparcie (naloty RAF, desant polskiej brygady spadochronowej gen. Sosabowskiego) – odrzucona
– kolejne odprawy dowództwa AK – różnica zdań w związku z niepewną sytuacją na froncie
– dodatkowe czynniki: wezwanie 100 tys. warszawian do budowy niemieckich umocnień (groźba likwidacji sił AK w stolicy), wezwanie ludności do walki przez Radio Moskwa (groźba samoistnego wybuchu walk), informacje o rozpoczęciu radzieckiego natarcia na Warszawę (groźba szybkiego zajęcia Warszawy przez Sowietów)
– ostatecznie wyznaczono termin rozpoczęcia walk („godzinę W”) na 1 VIII 1944, godz. 17.00
– wg planu powstanie miało trwać max. 14 dni (z czego 2-3 dni działań zaczepnych)
Siły polskie:
– ok. 50 tys. żołnierzy AK (z czego w pierwszym dniu walk zmobilizowano ok. 60%, ale tylko ok. 3 tys. miało broń)
– po wybuchu powstania dowództwu AK podporządkowało się ok. 3-5 tys. żołnierzy innych organizacji
– słabe uzbrojenie powstańców (gł. broń ręczna, granaty, butelki zapalające); niewielką ilość cięższej broni zdobyto w walce lub otrzymano w brytyjskich zrzutach
– dowódca – komendant główny AK gen. Tadeusz Komorowski „Bór”
Siły niemieckie:
– początkowo ok. 15 tys. garnizon warszawski i wciąż przemieszczające się przez Warszawę oddziały frontowe
– później do tłumienia powstania przysłano ok. 50 tys. żołnierzy (broń pancerna, lotnictwo bombowe, ciężka artyleria)
– dowódca – Erich von dem Bach-Zelewski z SS
Przebieg powstania warszawskiego
Faza polskiej ofensywy (1-4 VIII 1944):
ofensywa – działania zaczepne, atakowanie nieprzyjaciela
defensywa – obrona przed atakującym nieprzyjacielem
Pierwszy dzień walk (1 VIII 1944):
– zbyt mało czasu na pełną mobilizację (udało się zebrać ok. 60% żołnierzy i 40% broni)
– nie opanowano planowanych gł. obiektów miasta (m.in. dworców kolejowych, mostów, lotnisk na Okęciu i Bemowie, siedziby Gestapo, cytadeli i centrali telefonicznej)
– opanowano m.in. „Prudential” (najwyższy budynek w mieście) i elektrownię na Powiślu
– powstańcy zajęli obszary na Śródmieściu, Starym Mieście i Woli, ale odizolowane od siebie
– duże straty, ewakuacja części oddziałów do Puszczy Kampinoskiej i Lasu Kabackiego
– entuzjazm ludności cywilnej (pomoc powstańcom, budowa barykad)
Polskie natarcie w dniach 2-4 sierpnia:
– powiększenie wyzwolonego terenu (m.in. zdobycie Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, zdobycie dworca pocztowego, co zablokowało Niemcom drogę przez Aleje Jerozolimskie, zajęcie Żoliborza oraz terenów na Ochocie i Mokotowie)
– zacięte walki na Pradze (ogromna różnica sił: ok. 6000 powstańców, w tym tylko 300 uzbrojonych, przeciwko niemieckim oddziałom pancernym)
– 4 VIII 1944 – w związku z wyczerpaniem amunicji zakończenie polskiej ofensywy (a na Pradze całkowite zakończenie walk)
Cele pierwszej fazy powstania nie zostały osiągnięte: wyzwolono wprawdzie spore obszary, ale bez strategicznych obiektów i odizolowane od siebie. ZSRR zatrzymał swoją ofensywę, co dało Niemcom czas na przysłanie odsieczy i stopniowe stłumienie powstania.
Faza polskiej defensywy (5 VIII – 2 X 1944):
– na osobisty rozkaz Hitlera – zmasowane naloty bombowe na Warszawę, skierowanie do Warszawy oddziałów wyposażonych w ciężką artylerię, niszczenie kolejno zdobywanych przez Niemców części miasta, mordowanie jeńców i cywilów (Warszawa miała zostać zrównana z ziemią)
– walki o odizolowane dzielnice: Wola (doborowe zgrupowanie Kedywu AK „Radosław”), Mokotów (pułk AK „Baszta”), Czerniaków (AK z udziałem przeprawionych z dużymi stratami przez Wisłę „berlingowców” z podległej Sowietom 1 Armii WP), Żoliborz (oddziały „Żywiciela”)
– nieudane szturmy polskie w celu przebicia się do sąsiednich dzielnic
– 7 VIII – 2 IX 1944 zacięte walki o Stare Miasto (strategiczny obszar dla obu walczących stron, główny rejon walk w powstaniu warszawskim), zakończone ewakuacją obrońców kanałami do Śródmieścia
– polskie zwycięstwa: m.in. 5 VIII 1944 uwolnienie więźniów obozu koncentracyjnego KL Warschau (tzw. Gęsiówki), 20 VIII 1944 zdobycie gmachu PAST-y
Reakcje ludności cywilnej:
– początkowo ogromny entuzjazm większości ludności (pomoc żołnierzom, budowa barykad itp.)
– ożywione życie kulturalne (prasa powstańcza, radio „Błyskawica”, podwórkowe spektakle teatralne)
– Harcerska Poczta Polowa (opłatą za listy były książki zbierane dla rannych w szpitalach)
– odtwarzanie lokalnej administracji na wyzwolonych obszarach miasta (starostwa, komitety blokowe)
– z upływem czasu (informacje o niepowodzeniach walk i niemieckich represjach, bombardowania, brak pomocy aliantów, głód) – rosnące niezadowolenie, defetyzm
Wsparcie dla powstania ze strony oddziałów AK spoza Warszawy:
– rozkaz gen. „Bora” o organizowaniu odsieczy w większości niezrealizowany (oddziały idące na pomoc Warszawie zatrzymywane i rozbijane przez Niemców)
– sukcesy Polaków jedynie w Puszczy Kampinoskiej (blokowanie sił niemieckich co odciążyło powstańców na Żoliborzu, przejściowe wyzwolenie tzw. „Rzeczypospolitej Kampinoskiej”)
Zakończenie powstania:
– już 4 VIII 1944 zakończenie walk na Pradze (powrót do konspiracji)
– 11 VIII 1944 pierwsze próby rozmów kapitulacyjnych z Niemcami (przerwane po nadejściu plotki o planowanej odsieczy alianckiej)
– 27 VIII 1944 kapitulacja Mokotowa (wcześniej masakra żołnierzy w kanałach wywołana chaosem po odwołaniu rozkazu ewakuacji do Śródmieścia)
– 29 VIII 1944 kapitulacja Żoliborza
– po upadku Żoliborza rozmowy kapitulacyjne w Ożarowie i ewakuacja obrońców Starego Miasta, zakończenie walk 2 X 1944
– 3 X 1944 kapitulacja powstania (warunki: uznanie powstańców za żołnierzy, wysiedlenie ludności cywilnej bez grabieży i dodatkowych represji)
Niemieckie zbrodni wojenne:
– mordowanie cywilów (ze wszystkich ofiar cywilnych ok. 1/3 zginęła w egzekucjach)
– 5-7 VIII 1944 niemiecka „rzeź Woli” (największa jednorazowa masakra ludności w czasie II wojny światowej – 50 tys. osób zamordowanych przez oddziały SS)
– mordowanie polskich jeńców, w tym rannych w szpitalach
– gwałty na kobietach i dziewczętach
– celowe podpalanie i burzenie cywilnych budynków
– wbrew warunkom kapitulacji – grabieże i brutalne wysiedlenie ludności (większość przez obóz przejściowy w Pruszkowie)
Szczególnym okrucieństwem wyróżniał się pułk SS „Dirlewanger” (niemieccy kryminaliści) i brygada SS RONA (Rosjanie i Białorusini w służbie niemieckiej).
Postawa aliantów:
– alianci zachodni uznali Polskę (a więc i Warszawę) za obszar działań ZSRR
– odmowa nalotów brytyjskich na pozycje niemieckie i desantu brygady spadochronowej gen. Sosabowskiego (zakomunikowana Polakom już przed powstaniem)
– pomoc brytyjska i amerykańska – zrzuty broni, amunicji, żywności i środków opatrunkowych (piloci-ochotnicy, duże straty w związku z koniecznością lotów z dalekiego Brindisi i nad stanowiskami niemieckimi)
– ZSRR – wstrzymanie ofensywy przeciw Niemcom, przekazywanie aliantom nieprawdziwych informacji (lekceważenie powstania jako „awantury” lub zaprzeczanie walkom), odmowa udostępniania lotnisk dla samolotów alianckich z pomocą dla Warszawy
– 14 VIII 1944 zajęcie Pragi przez Sowietów i podległą im 1 Armię WP, ale nadal brak radzieckiej pomocy dla powstania
– dopiero 30 VIII 1944 alianci zachodni oficjalnie uznali powstańców za żołnierzy (co wcześniej dawało Niemcom pretekst do odmawiania im praw jeńców wojennych)
Skutki powstania warszawskiego
Bezpośrednie skutki powstania:
– śmierć 21 tys. żołnierzy i 200 tys. cywilów
– wysiedlenie ok. 600 tys. ludzi (z czego 25% do obozów koncentracyjnych lub do pracy przymusowej, pozostali rozproszeni bez środków do życia na terenie okupowanym przez Niemców)
– 15 tys. powstańców w niewoli niemieckiej (w tym dowódca – gen. „Bór”)
– zniszczenie ponad 50% budynków (w czasie walk lub celowego wyburzania miasta po powstaniu), w tym wielu zabytków
– straty niemieckie: ok. 10 tys. zabitych i rannych; czasowe związanie sił niemieckich, co wsparło aliantów walczących na zachodzie
– powstanie było jednym z czynników wstrzymania ofensywy radzieckiej (ruiny Warszawy zostały zajęte przez Sowietów dopiero w I 1945)
Komendant główny AK gen. Tadeusz Komorowski „Bór” idąc do niewoli wyznaczył następcę – gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”. Delegat rządu RP na kraj Jan Stanisław Jankowski ewakuował się z cywilami. Okulicki i Jankowski zostali później zamordowani przez Sowietów, a Komorowski zmarł na emigracji.
Po wojnie:
– odbudowa Warszawy (ogromny wysiłek narodu; początkowo nie wierzono w taką możliwość, a stolicę planowano przenieść do Łodzi)
– wątki powstańcze w kulturze i wychowaniu patriotycznym (w czasach PRL – mimo negatywnej propagandy i częściowej cenzury)
– upamiętnienie powstańców i ofiar cywilnych (wiele tablic i pomników, symbole „Polski Walczącej” w widocznych punktach miasta, 2004 zał. Muzeum Powstania Warszawskiego)
– uroczyste obchody „godziny W” (1 VIII, 17.00) w Warszawie – m.in. dźwięk syren, zatrzymanie ruchu ulicznego, spontaniczne zgromadzenia
Ciekawostka: ponieważ w czasie powstania zniszczyła się większość dokumentacji architektonicznej, pomocą w odbudowie były XVIII-wieczne obrazy Warszawy Bernardo Bellotto zw. Canaletto, nadwornego malarza króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zachowane w zbiorach sztuki poza Warszawą.
Do dzisiaj trwa dyskusja na temat zasadności powstania warszawskiego.
Argumenty zwolenników powstania:
– szanse na zwycięstwo, gdyby alianci udzielili oczekiwanej pomocy
– planowane przez Niemców zniszczenie miasta (kontrargument: miasta które nie podjęły walk, a nawet warszawska Praga która szybko je przerwała, nie zostały zniszczone)
– nastroje społeczeństwa – chęć walki zanim Niemcy uciekną, dodatkowo podsycana przez propagandę komunistyczną, co groziło samoistnym wybuchem walk (kontrargument: żołnierze AK byli zdyscyplinowani i nie działaliby bez rozkazu, a pozostała ludność nie podjęłaby sama walki nie mając broni ani organizacji)
– powstrzymanie marszu Armii Czerwonej na zachód (co później pozwoliło zachodnim aliantom na zajęcie większej części Niemiec)
– związanie na pewien czas sił niemieckich i zadanie im strat, co odciążyło aliantów walczących na zachodzie
– pozytywne opinie niektórych autorytetów wojskowych (m.in. komendant główny AK gen. Komorowski „Bór”, gen. Antoni Chruściel „Monter”)
– demonstracja obecności Polski i jej niezależności wobec Stalina i pozostałych aliantów
– po wojnie: „mit powstania”, który dawał narodowi (zwłaszcza młodzieży) wzorce moralne w czasach PRL i dzisiaj
Argumenty przeciwników powstania:
– polityczna bezcelowość – alianci już podjęli decyzję o oddaniu Polski pod wpływ ZSRR (kontrargument: nie było to wiadome osobom podejmującym decyzję o powstaniu)
– mimo ewakuacji i paniki – duże i dobrze wyposażone siły niemieckie w Warszawie i okolicach
– niedostateczne uzbrojenie (dla 4 % walczących, amunicja na 2-3 dni, brak ciężkiej broni)
– nierealistyczny plan (zdobycie zbyt wielu obiektów, zdobycie brakującej broni)
– odmowa pomocy militarnej aliantów
– negatywne opinie niektórych autorytetów wojskowych (m.in. naczelny wódz gen. Kazimierz Sosnkowski, gen. Władysław Anders)
– ogromne straty ludzkie, w tym zdziesiątkowanie pokolenia młodzieży urodzonej około 1920, przyszłej polskiej patriotycznie wychowanej inteligencji (tzw. pokolenie Kolumbów)
– ogromne straty materialne (zniszczenie większości miasta)
– utrata sił do przeciwstawienia się nadchodzącej okupacji radzieckiej (kontrargument: w związku z przewagą ZSRR i decyzją aliantów byłoby to i tak niemożliwe, a opór przeciw władzom komunistycznym byłby i tak stłumiony)
- [podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 8.3]
- [podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXXIV.5