W wyniku kampanii wrześniowej prawie połowa terytorium II Rzeczypospolitej znalazła się pod okupacją niemiecką. Część wcielono do Rzeszy, a z reszty utworzono Generalne Gubernatorstwo przewidziane do intensywnej eksploatacji.
Geneza
– 28 IX 1939 traktat o granicach i przyjaźni między Niemcami i ZSRR (modyfikacja paktu Ribbentrop-Mołotow: granica na linii Pisa-Narew-Bug-San, wspólne zwalczanie polskiego podziemia); strefa niemiecka objęła ok. 48% terytorium Polski i 20 mln ludności
– koordynacja działań niemiecko-radzieckich przeciwko Polakom (konferencje Gestapo-NKWD w Krakowie i Zakopanem, częściowa wymiana jeńców i ludności cywilnej)
– Generalny Plan Wschodni (Generalplan Ost) z 1941: realizacja idei „niemieckiej przestrzeni życiowej na wschodzie” przez germanizację Europy Wschodniej, wyniszczenie większości mieszkających tam Słowian i zniewolenie ich pozostałej części
X 1939 – podział administracyjny terenów zajętych przez Niemców:
1) niewielki obszar (Spisz i Orawa) – wcielony do Słowacji
2) około 1/4 przedwojennego terytorium (Pomorze Gdańskie, Wielkopolska, Górny Śląsk, północne Mazowsze, Suwalszczyzna) wcielona do Rzeszy; całkowita germanizacja
3) pozostała część (Mazowsze, Kielecczyzna, Małopolska z Lubelszczyzną) – pod okupacją policyjno-wojskową jako tzw. Generalne Gubernatorstwo z siedzibą w Krakowie; intensywna eksploatacja gospodarcza i wyniszczanie ludności
(Początkowo Niemcy rozważali utworzenie polskiego „państwa szczątkowego” (niem. Reststaat) z części przedwojennej Polski, z rządem kolaboracyjnym. Zrezygnowali z tego z powodu m.in. braku chętnych do takiej kolaboracji.
Po agresji na ZSRR Niemcy zajęli także pozostałe tereny przedwojennej Polski:
– województwo lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie przyłączone do GG jako tzw. dystrykt Galicja
– Białostocczyzna przyłączona do Rzeszy
– pozostałe obszary zajmowane dotąd przez ZSRR (Wołyń, Polesie, Grodzieńszczyzna, Wileńszczyzna) okupowane jako tzw. Komisariaty Rzeszy Ukraina i Wschód.
Postępowanie Niemców na terenach wcielonych do Rzeszy
Część Wielkopolski z Łodzią – tzw. Kraj Warty (Warthegau), planowany jako modelowa jednostka administracji niemieckiej (m.in. zwalczanie religii, w tym nawet Kościoła ewangelickiego zasłużonego dla utrzymania niemczyzny w okresie II Rzeczypospolitej). Namiestnik Kraju Warty – Artur Greiser.
Wolne Miasto Gdańsk, Pomorze Gdańskie, Górny Śląsk – wcielone do istniejącej administracji niemieckiej
Cel Niemców – całkowita germanizacja terenów wcielonych do Rzeszy:
– wysiedlanie Polaków do GG, sprowadzanie na ich miejsce Niemców z Rzeszy i krajów podbitych
– zmuszanie części ludności (gł. Ślązaków i Kaszubów) do uznania się za Niemców przez wpisanie na tzw. volkslistę
– eksterminacja ludności polskiej (przemoc niemieckich bojówek – tzw. Selbschutz, obozy koncentracyjne)
– odbieranie rodzinom i zniemczanie dzieci o tzw. aryjskim wyglądzie
– całkowita likwidacja polskiej administracji i szkolnictwa
– specjalne uprawnienia SS i policji, Polacy sądzeni przez sądy doraźne
Postępowanie Niemców w Generalnym Gubernatorstwie
Generalne Gubernatorstwo (GG):
– zał. X 1939 dla okupowanych terenów polskich (poza wcielonymi do Rzeszy); początkowo ok. 12 mln ludności
– podział na 4 dystrykty (krakowski, lubelski, warszawski i radomski; po agresji Niemiec na ZSRR także dystrykt Galicja)
– stolica – Kraków (siedziba generalnego gubernatora – Wawel)
– generalny gubernator – Hans Frank
Cel Niemców – całkowite podporządkowanie okupowanych terenów, eksploatacja gospodarcza, zniewolenie ludności
Terror wobec Polaków:
– utrzymywanie rozbudowanych sił policyjnych i Gestapo (tajnej policji politycznej) – w Warszawie więzienie „Pawiak” i siedziba Gestapo przy al. Szucha, podobne placówki w całej GG
– godzina policyjna, liczne patrole niemieckie na ulicach
– utworzenie obozów koncentracyjnych w celu zastraszenia i wyniszczenia Polaków (Auschwitz – Oświęcim, Majdanek k. Lublina)
– surowe niemieckie sądownictwo (kara śmierci za opór wobec okupantów, za mniejsze wykroczenia wysłanie do obozu koncentracyjnego)
– łapanki i masowe egzekucje (początkowo potajemne – np. Palmiry i Wawer k. Warszawy, później także uliczne)
– odpowiedzialność zbiorowa za działania antyniemieckie (rozstrzeliwanie przypadkowych osób jako zakładników)
– zmuszanie ludności do obserwowania egzekucji, wywieszanie obwieszczeń (niem Bekanntmchung) z nazwiskami skazanych na śmierć
– akcja T4 – mordowanie pacjentów szpitali psychiatrycznych
– specjalne akcje mordowania inteligencji i elity społeczeństwa, m.in. profesorów krakowskich (tzw. Sonderaktion Krakau) i lwowskich; łącznie w egzekucjach i obozach koncentracyjnych zginęło ok. 100 tys. polskiej inteligencji
– tzw. pacyfikacje wsi podejrzewanych o pomoc partyzantom lub po prostu dla zastraszenia ludności (palenie gospodarstw, mordowanie mieszkańców; łącznie cn. kilkaset wsi)
– eksterminacja Zamojszczyzny, która miała się stać wzorcowym obszarem kolonizacji niemieckiej (całkowite wysiedlanie ludności polskiej, mordowanie za próby oporu, ok. 4-5 tys. dzieci odebrano rodzicom i wysłano do zniemczenia przez niemieckie rodziny adopcyjne i domy dziecka)
Eksploatacja ekonomiczna:
– nakaz pracy przymusowej dla Polaków w wieku 14-60 lat
– wysyłanie Polaków do Niemiec „na roboty”, czyli do pracy przymusowej w przemyśle (m.in. koncerny IG Farben, Krupp, Siemens, Messerschmitt, Thyssen), budownictwie wojskowym (Organizacja Todta) i rolnictwie
– rabunkowa gospodarka (przymusowe dostawy od rolników – tzw. kontyngenty, konfiskata surowców uznanych za przydatne dla gospodarki niemieckiej, nadzwyczajne kontrybucje od ludności)
– niemieccy zarządcy polskich firm, konfiskata firm i majątku Żydów
– niszczenie i grabież dzieł sztuki
– Plan Pabsta – Warszawa prowincjonalnym miasteczkiem przy trasie na wschód Europy
kontrybucja – dodatkowy, przymusowy podatek nakładany na ludność okupowanego kraju
kontyngenty – obowiązkowe oddawanie przez rolników określonej ilości plonów (np. zboża) władzom okupacyjnym
Wynaradawianie i walka z polską kulturą:
– tzw. rabunek polskich dzieci (odbieranie rodzicom i kierowanie do zniemczenia w niemieckich rodzinach adopcyjnych i domach dziecka dzieci o tzw. aryjskim wyglądzie); szacuje się, że łącznie wywieziono z Polski ok. 200 tys. dzieci, z czego 85% nigdy nie wróciło do kraju
– promowanie prymitywnej rozrywki (np. publikacje antysemickie, pornografia, utwory pokazujące wyższość Niemców względem Polaków, filmy propagandowe)
– narzucanie używania języka niemieckiego w administracji i handlu, zastępowanie polskich nazw miejscowości i ulic niemieckimi
– przywileje dla volksdeutschów (osób deklarujących przynależność do narodu niemieckiego)
– niszczenie polskich pomników, zorganizowana grabież dzieł sztuki
– likwidacja polskich instytucji kulturalnych, zakaz upowszechniania treści patriotycznych
– ograniczenie polskiego szkolnictwa (szkoły powszechne z bardzo ograniczonym programem, szkoły zawodowe)
W ograniczonym zakresie Niemcy dopuścili istnienie polskich instytucyj:
– polska policja (tzw. granatowa) podporządkowana niemieckiej
– straż pożarna
– sądy w sprawach mniejszej wagi (spory między Polakami)
– najniższe szczeble administracji (sołtysi, wójtowie i burmistrzowie, urzędy skarbowe)
– instytucje charytatywne – PCK i Rada Główna Opiekuńcza
W represjach wobec Polaków uczestniczyły także osoby innych narodowości w służbie niemieckiej, m.in.:
– strażnikami w obozach koncentracyjnych byli Ukraińcy przeszkoleni w obozie w Trawnikach koło Lublina (tzw. hiwisi)
– do tłumienia powstania warszawskiego wykorzystano Brygadę SS RONA (gł. Rosjanie i Białorusini) oraz oddziały Azerów
– w latach 1943-1944 oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii dokonały ludobójstwa ponad 100 tys. polskich cywilów (tzw. rzeź wołyńska, a później czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej)
Skutki
– śmierć ponad 6 mln obywateli polskich (z czego tylko 11% w wyniku działań wojennych – pozostali zostali zamordowani w akcjach eksterminacyjnych lub zmarli wskutek chorób, głodu, wycieńczenia itd.)
– masowe przesiedlenia ludności (2,5 mln przesiedlonych w ramach przedwojennych granic, 3 mln wywiezionych do pracy przymusowej)
– ogromne straty materialne, utrata 43% dóbr kultury i większości instytucji naukowych
[podstawa programowa szkoły ponadgimnazjalnej – 8.1]
[podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXXIV.1, XXXIV.2]