W pierwszej fazie (1939-1942) wojny Niemcy podporządkowali sobie większość Europy. Zaatakowali też Związek Radziecki, swojego dotychczasowego sojusznika, co spowodowało przełom w wojnie i powstrzymanie zwycięstw III Rzeszy.
Podporządkowanie większości Europy Niemcom
1 XI – 2 X 1939 – kampania wrześniowa (napaść Niemiec, a później także ZSRR na Polskę; Polska została podbita i podzielona między agresorów) – zob. osobną notatkę o wojnie obronnej 1939
XI 1939-III 1940 – wojna zimowa (napaść ZSRR na Finlandię; Finlandia utraciła część terytorium ale obroniła niepodległość, a później stała się sojusznikiem Niemiec)
IV-VI 1940 – niemiecki „Blitzkrieg” („wojna błyskawiczna”) w Europie: zajęcie kolejnych krajów bez walki lub po krótkich walkach:
– Dania
– Norwegia (mimo udanej obrony Narviku przez siły brytyjskie z udziałem Polaków VI 1940)
– Holandia, Belgia, Luksemburg (obejście francuskich umocnień na tzw. linii Maginota, dramatyczna ewakuacja wojsk brytyjskich z fr. Dunkierki przy granicy z Belgią)
– Francja (północna część pod okupacją, na południu kolaboracyjne tzw. państwo Vichy, Alzacja i Lotaryngia włączone do Niemiec)
Blitzkrieg (czyt. blickrig) – niem. „wojna błyskawiczna”, sposób prowadzenia wojny polegający na szybkim przełamaniu oporu i zajęciu terenu nieprzyjaciela przez duże, dobrze wyposażone i szybko poruszające się wojska
Wobec niemieckich sukcesów ZSRR zajął w VI 1940 Litwę, Łotwę i Estonię.
VIII-X 1940 bitwa powietrzna o Anglię:
– cel Niemiec – osłabienie Wielkiej Brytanii przez planowaną inwazją na Wyspy
– niemieckie ataki lotnicze na Anglię, w tym na Londyn
– skuteczna brytyjska obrona (znaczący udział polskich lotników, m.in. Dywizjonu 303)
1941 rozszerzenie ekspansji niemieckiej, gł. w związku z pomocą dla nieskutecznych działań Włoch: Grecja, Jugosławia, Afryka Północna (Afrikakorps gen. Erwina Rommla – ciężkie walki z Brytyjczykami o Tobruk i El-Alamain)
Bitwa o Atlantyk – trwające niemal całą wojnę walki o panowanie na Atlantyku:
– główne siły – Wielka Brytania (Royal Navy) i Niemcy (Kriegsmarine), wspierane przez sojuszników
– cel Niemiec – załamanie gospodarcze Wielkiej Brytanii przez niszczenie floty handlowej
– cel Wielkiej Brytanii – utrzymanie szlaków morskich i dostaw
– początkowo dominowali Niemcy (nagłe ataki okrętów podwodnych – tzw. U-bootów – na konwoje alianckie, m.in. tzw. taktyka wilczego stada); ogromne straty obu stron
W Europie poza wpływami niemieckimi została Wielka Brytania (okupowane były tylko należące do niej Wyspy Normandzkie w Kanale La Manche) oraz kilka państw neutralnych: Szwajcaria, Hiszpania, Portugalia i Szwecja.
Przełom – wojna niemiecko-radziecka
Geneza:
– idea zdobycia „przestrzeni życiowej na wschodzie” zawarta już w „Mein Kampf” Hitlera
– ekspansjonistyczne plany ZSRR coraz bardziej sprzeczne z zamiarami Niemiec (a jednocześnie unikanie przez ZSRR włączenia się do wojny z Wielką Brytanią)
– przygotowania ZSRR do wojny z Niemcami
– opracowanie przez Niemcy „planu Barbarossa” – operacji błyskawicznego podboju ZSRR
– dążenie Niemiec do opanowania złóż ropy naftowej na Kaukazie i nad Morzem Kaspijskim
22 VI 1941 atak Niemiec na ZSRR:
– początkowy szok Stalina, ogromne straty ZSRR i szybkie sukcesy Niemiec
– ewakuacja przemysłu radzieckiego za Ural
Przełomowe bitwy (powstrzymanie „Blitzkriegu”) – klęski Niemiec:
– IX 1941-I 1944 oblężenie Leningradu (900 dni skutecznej obrony)
– X 1941-I 1942 bitwa pod Moskwą
– VIII 1942-II 1943 bitwa o Stalingrad (zniszczenie VI Armii feldmarszałka Friedricha Paulusa)
– VII 1943 bitwa pancerna na tzw. łuku kurskim
Oprócz skutecznego oporu Sowietów na niekorzyść Niemców działał klimat: tzw. rasputica (nieprzejezdności terenu jesienią i wiosną z powodu deszczów) i ostre zimy.
Lend-Lease – amerykańskie dostawy sprzętu wojskowego do Wielkiej Brytanii i ZSRR od 1941
Niemcy a społeczeństwa okupowanych krajów
W zdecydowanej większości okupowanych krajów (poza Polską) istniały kolaboracyjne instytucje państwowe i formacje zbrojne:
– Węgry, Bułgaria, Rumunia, Serbia, Chorwacja, Słowacja – państwa satelickie wobec Niemiec
– Dania, Holandia, Belgia – utrzymano dotychczasową administrację
– Litwa, Łotwa, Estonia – rządy kolaboracyjne
– Norwegia, Francja – rządy kolaboracyjne, choć jednocześnie działał ruch oporu
Z kolei Niemcy tworzyli osobne jednostki wojskowe tzw. Waffen-SS złożone z ochotników z różnych narodów (m.in. Duńczyków, Francuzów, Norwegów, Belgów, Holendrów, Bośniaków, Łotyszów, Estończyków, Białorusinów, Ukraińców, Rosjan, Bułgarów, Rumunów i Tatarów).
Symbole kolaboracji – Vidkun Quisling (Norwegia), marsz. Philippe Pétain (Francja).
państwo satelickie – państwo formalnie niepodległe, ale w praktyce uzależnione od jakiegoś mocarstwa (szczególnie pod względem militarnym i polityki zagranicznej)
kolaboracja – współpraca z okupantem lub zaborcą mająca charakter zdrady narodowej (ponieważ niekolaborujących rodaków dotykają represje)
W niektórych krajach okupowanych przez Niemcy rozwinął się ruch oporu. Najprężniejszy ruch oporu istniał w Polsce, gdzie przybrał postać państwa podziemnego. Inne przykłady:
– francuski ruch oporu (tzw. La Résistance, RIF; grupy sabotażowe i partyzantka zw. maquis)
– partyzantka w Jugosławii (komunistyczna Josipa Broz-Tito i tzw. czetnicy wierni rządowi emigracyjnemu)
– partyzantka radziecka (gł. Białoruś; podległa sztabowi w Moskwie)
[zob. też osobną notatkę na temat Holokaustu]
Podumowanie
Niepowodzenie niemieckiego planu „wojny błyskawicznej” w ZSRR spowodowało powstrzymanie ekspansji Niemiec. Armia niemiecka wykrwawiała się na froncie wschodnim, spadało morale niemieckiego społeczeństwa, a przeciwnicy nabierali sił.
[podstawa programowa ośmioklasowej szkoły podstawowej – XXXIII.1, XXXIII.2]
Ilustracja – defilada Wehrmachtu po zdobyciu Paryża w 1940 roku.