Okupacja Kresów przez ZSRR, a później przez Niemcy rozbudziła nastroje nacjonalistyczne wśród Ukraińców. Doprowadziło to do masowych mordów na Polakach, znanych jako „rzeź wołyńska” i „czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej”.
Geneza
– działalność nacjonalistów ukraińskich (m.in. Stepan Bandera; OUN – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów i utworzona przez nią UPA – Ukraińska Powstańcza Armia)
– zadawnione spory narodowościowe na Kresach (dążenie Ukraińców do niezależności vs. dążenie przedwojennych władz RP do polonizacji Kresów, podsycanie konfliktów przez agenturę radziecką)
– „przyzwyczajenie” do czystek etnicznych na okupowanych Kresach (represje i wysiedlenia polskiej ludności przez Sowietów, eksterminacja Żydów przez Niemców)
– porażki Niemiec na froncie wschodnim – realna groźba zajęcia Ukrainy przez ZSRR
Wbrew oczekiwaniom Ukraińców Niemcy nie zamierzali utworzyć państwa ukraińskiego (Stepan Bandera został za takie próby uwięziony).
Wobec zbliżania się Armii Czerwonej dowództwo ukraińskie zdecydowało o eksterminacji polskiej ludności, aby przy ustalaniu przyszłych granic były to tereny czysto ukraińskie.
Przebieg
Rzeź wołyńska (zbrodnia wołyńska):
– obszar: przedwojenne województwo wołyńskie (pod okupacją niemiecką – Komisariat Rzeszy Ukraina)
– czas trwania: od II 1943 do II 1945 (pierwszy masowy mord – II 1943 wieś Parośla Pierwsza; podstępne obezwładnienie, a następnie wymordowanie całej ludności)
– sprawcy: oddziały UPA z pomocą ukraińskich cywilów
– sposób działania sprawców: zorganizowane ataki na polskie wsie (mordowanie całej ludności po wymyślnych torturach, spalenie zabudowań)
– największe nasilenie: lato 1943 (11 VII „krwawa niedziela” – skoordynowany atak na 100 polskich miejscowości na Wołyniu)
– rozkaz ukraińskiego dowództwa nakazywał usuwanie wszystkich śladów po polskich wsiach, łącznie z kościołami, domami i drzewami przy zniszczonych zabudowaniach
Czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej:
– obszar: przedwojenne województwa tarnopolskie i stanisławowskie oraz Lwów i okolice (pod okupacją niemiecką – Dystrykt Galicja GG)
– czas trwania: od II 1944 (wcześniej fala pojedynczych napaści na Polaków) do początków 1945
– sprawcy: oddziały UPA z pomocą ukraińskich cywilów (później także oddziały SS złożone z Ukraińców)
– sposób działania sprawców: początkowo akcje wypędzania polskich wsi pod groźbą śmierci, później zorganizowane ataki analogiczne do rzezi wołyńskiej
Reakcja Polaków:
– organizacja polskiej samoobrony (lokalne oddziały, później większe bazy partyzanckie złożone z ufortyfikowanych wsi)
– nieudane próby negocjacji przez AK z dowództwem ukraińskim
– ucieczka ocalałych do innych regionów (co w efekcie pomagało Ukraińcom w opanowaniu terenu)
– styczeń 1944 – utworzenie partyzanckiej 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK (dla obrony Polaków na Wołyniu, ale i walki z Niemcami w ramach planu „Burza”; dywizja była później siłą rozbrojona przez wojska radzieckie, a jej żołnierzy więziono i zabijano)
Skutki
– ok. 80-120 tys. zabitych Polaków – 2/3 na Wołyniu, 1/3 w Małopolsce Wschodniej (trudne do oszacowania w związku z rozproszeniem ocalałych, a w okresie PRL zakazem badań nad zbrodniami na Kresach)
– ok. 2-3 tys. Ukraińców zabitych w akcjach odwetowych oraz nieustalona liczba przez UPA w ramach wewnętrznych konfliktów (za sprzyjanie Polakom, popieranie innej frakcji nacjonalistów itp.)
– czystka etniczna – eliminacja kultur nieukraińskich (polskiej, ormiańskiej, resztek żydowskiej); depolonizacja Kresów
– ogromne straty materialne (zniszczona większość polskich wsi, rozgrabiony inwentarz)
– trwająca do dziś wzajemna niechęć Polaków i Ukraińców
Od wiosny 1945 aktywność UPA przeniosła się na teren za linią Curzona. Po zabójstwie gen. Karola Świerczewskiego wiosną 1947 komuniści przeprowadzili „Akcję Wisła”, w której ukraińskie oddziały rozbito, a ludność wysiedlono na tzw. ziemie zachodnie.
W 2016 prezydent Ukrainy Petro Poroszenko oddał w Warszawie hołd ofiarom rzezi wołyńskiej. Wielu ukraińskich działaczy i historyków zaprzecza jednak rzezi wołyńskiej lub przypisuje winę Polakom.
Sejm RP ustanowił dzień 11 lipca „Narodowym Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II RP”.
[podstawa programowa dla szkoły podstawowej – 34.3]
Ilustracja – pomnik ofiar ukraińskiego mordu w polskiej wsi Parośla I (luty 1943), uważanego za początek rzezi wołyńskiej,