W latach 1944-1989 państwa Europy środkowo-wschodniej znajdowały się w strefie wpływów ZSRR. Ustrój, polityka zagraniczna, gospodarka i życie społeczne były mniej lub bardziej upodobnione do ZSRR i uzależnione od niego.
Blok wschodni = „obóz socjalistyczny” = „kraje demokracji ludowej” (KDL, żartobliwie „demoludy”):
– Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR)
– Ludowa Republika Bułgarii
– Czechosłowacka Republika Socjalistyczna
– Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD; od 1949)
– Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL)
– Węgierska Republika Ludowa
W państwach bloku wschodniego obowiązywał ustrój tzw. demokracji ludowej (socjalistycznej):
– system jednopartyjny (rządy partii komunistycznej – jedynej legalnej, ew. dominującej wśród kilku dozwolonych przez reżim, brak wolnych wyborów, brak wolności słowa – cenzura)
– centralizm (podporządkowanie wszystkich organów władzy decyzjom władz wyższych, brak demokracji lokalnej, podporządkowanie sądów władzom partyjnym – brak trójpodziału władz)
– gospodarka centralnie planowana (państwowy przemysł, zakaz lub znaczne ograniczenie prywatnej działalności w handlu, usługach i rolnictwie, władze ustalają wielkość produkcji i ceny towarów)
Tzw. demokracja ludowa była konsekwencją totalitaryzmu komunistycznego. Krytycy komunizmu zwracali uwagę na absurdalność samej nazwy (demokracja – gr. 'władza ludu’, więc „demokracja ludowa” to „ludowa władza ludu”?!)
Totalitaryzm – system rządów, w którym całe życie publiczne i prywatne podlega państwu w oparciu o jedną, obowiązującą ideologię.
Stalinizm w ZSRR (okres do 1956):
– kult jednostki (Stalina)
– obowiązkowy socrealizm w kulturze (monumentalne budownictwo, pieśni masowe w muzyce, „literatura produkcyjna”, kino podporządkowane celom propagandy)
– czystki w partii komunistycznej (m.in. nagonka przeciw Żydom po powstaniu Państwa Izrael)
– rozbudowa aparatu represji (na czele Ławrientij Beria, podległy tylko Stalinowi)
– wprowadzanie radzieckich wzorów w podległych krajach (gł. Czechosłowacja, Węgry, Polska)
1953 śmierć Józefa Stalina:
– początkowo wzmożenie kultu Stalina w ZSRR i podległych krajach (np. mumia Stalina w mauzoleum razem z Leninem, Katowice przemianowane na Stalinogród)
– walka o władzę po Stalinie (m.in. rozstrzelanie Berii, ostatecznie na czele partii Nikita Chruszczow)
– ograniczone reformy (złagodzenie części wyroków, rozwój przemysłu lekkiego)
– bardziej pokojowa postawa w polityce międzynarodowej
Koniec stalinizmu:
– II 1956 – tajny referat Chruszczowa na XX zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (potępienie „kultu jednostki” i części zbrodni z czasów Stalina, ale winą obciążono Stalina i jego otoczenie, a nie cały system)
– częściowa autonomia republik ZSRR i partii komunistycznych w podległych krajach
– usunięcie mumii Stalina z mauzoleum (pozostał sam Lenin)
– w polityce zagranicznej hasło „pokojowego współistnienia” zamiast przygotowań do wojny
Powstanie węgierskie 1956
Geneza:
– po śmierci Stalina krytyka stalinowskiego przywódcy Matyasa Rakosiego (czyt. rakosziego)
– w Budapeszcie demonstracja solidarności z Polską – obalenie pomnika Stalina
Przebieg:
– X 1953 rząd liberalnego komunisty Imre Nagy’a (czyt. nodzia) – plan reform gospodarczych i systemu wielopartyjnego, ogłoszenie wystąpienia z Układu Warszawskiego
– interwencja wojsk radzieckich – szturm Budapesztu (tygodniowa obrona miasta przed Sowietami)
Skutki: upadek powstania, ustanowienie prosowieckiego rządu Janosa Kadara, represje wobec powstańców (2 tys. rozstrzelanych w tym Imre Nagy, 6 tys. wywiezionych do ZSRR)
Praska wiosna 1968
Geneza: brak destalinizacji, dopiero wiosną 1968 program nowego szefa partii komunistycznej Alexandra Dubčeka („socjalizm z ludzką twarzą”: wolność słowa, rehabilitacja ofiar terroru; postulaty wolnych wyborów)
Przebieg:
VIII 1968 „Operacja Dunaj” – inwazja państw Układu Warszawskiego (ZSRR i 4 innych, w tym Polski) dla „obrony socjalizmu”
Skutki:
– ustanowienie nowych prosowieckich władz (na czele Gustaw Husak)
– samospalenia na znak protestu (Czesi Jan Palach i Jan Zajic, Polak Ryszard Siwiec)
– ogłoszenie przez ZSRR doktryny Breżniewa (doktryna ograniczonej suwerenności): blok socjalistyczny ma prawo interwencji w państwach członkowskich w razie zagrożenia socjalizmu)
ZSRR za czasów Breżniewa
1964 odsunięcie Chruszczowa – przywódcą ZSRR Leonid Breżniew (zastój gospodarczy, niechęć do reform, kontynuacja wyścigu zbrojeń i wyścigu kosmicznego)
1979-1989 wojna w Afganistanie (interwencja zbrojna ZSRR przeciwko prozachodniemu rządowi) – mimo przewagi ZSRR afgańscy bojownicy (mudżahedini) skutecznie bronili się w górach, później z pomocą sprzętową USA; militarna i wizerunkowa porażka ZSRR.
Kraje socjalistyczne w Europie poza blokiem wschodnim
Plan Stalina przewidywał podporządkowanie i upodobnienie do radzieckich wzorców krajów Europy środkowo-wschodniej, w większości „wyzwolonych” spod okupacji niemieckiej przez ZSRR. Trzy kraje wyłamały się spod tej zależności.
Jugosławia (Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii)
Jugosławia wyzwoliła się sama spod okupacji niemieckiej, nie zawdzięczała tego ZSRR.
– przywódca: Josip Broz Tito (przywódca komunistycznej partyzantki z czasów wojny)
– zerwanie z ZSRR: 1948; pretekstem był spór o status Bułgarii i jej ew. związek z Jugosławią, ale tak naprawdę Jugosławia odrzucała imperialne dążenia ZSRR
– polityka niezaangażowania, a w praktyce wykorzystanie antagonizmów do uzyskania pomocy z obu stron (RWPG i USA)
– rządy Tito powstrzymywały lokalne nacjonalizmy, które po jego śmierci i upadku komunizmu przerodziły się w krwawą wojnę domową
Albania (Ludowa Republika Albanii)
Albania wyzwoliła się sama spod okupacji niemieckiej, nie zawdzięczała tego ZSRR.
– przywódca: Enver Hodża
– zerwanie z ZSRR: 1960; pretekstem był spór o status greckiego północnego Epiru, ale tak naprawdę Albania obawiała się utraty swej pozycji w związku z destalinizacją w ZSRR i poprawą stosunków radziecko-jugosłowiańskich
– polityka: przekonanie o obronie czystego marksizmu-leninizmu (państwowy ateizm, militaryzacja, izolacja kraju)
– Albania była najbardziej izolowanym krajem Europy.
Rumunia (Rumuńska Republika Ludowa)
Do 1944 Rumunia była sojusznikiem Trzeciej Rzeszy. W 1944 proniemiecki rząd został obalony, a nowe władze przystąpiły do aliantów i zgodziły się na przejście wojsk radzieckich celem walki z Niemcami.
– przywódca: Nicolae Ceaușescu
– zerwanie z ZSRR: 1961-1965 (tendencje nacjonalistyczne, krytyka radzieckiej dominacji)
– polityka: doktryna narodowego komunizmu (teoria, że w Rumunii socjalizm jest już zbudowany i teraz trzeba dojść do pełnego komunizmu)
W przeciwieństwie do Jugosławii i Albanii Rumunia utrzymała pewne formalne związki z blokiem wschodnim, ale zachowując niezależność od ZSRR.
[podstawa programowa szkoły podstawowej – 36.5]
Ilustracja – radziecki czołgista w czasie „Operacji Dunaj” (tłumienia „Praskiej Wiosny” w 1968 r.)