Odcięcie się KPZR od części zbrodni Stalina rozpoczęło okres destalinizacji w bloku wschodnim. W Polsce przywódcą PZPR został Władysław Gomułka. Efektem była tzw. odwilż – przejściowe złagodzenie postępowania władz komunistycznych.
Geneza
– śmierć Józefa Stalina (1953)
– V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów (Warszawa 1955) – wbrew intencjom organizatorów rozluźnienie obowiązującej sztywności i sztuczności świętowania, wyłom w obowiązującym socrealizmie
– śmierć Bolesław Bieruta (w Moskwie, III 1956)
– upowszechnienie tajnego referatu Nikity Chruszczowa potępiającego stalinizm na XX zjeździe KPZR (II 1956)
– rywalizacja dwóch grup w PZPR: „puławian” (zwolenników reform – m.in. ograniczenia cenzury i biurokracji) i „natolińczyków” (przeciwników zmian)
„Poznański Czerwiec” 1956:
– demonstracja robotników Zakładów Cegielskiego i Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego (początkowo żądania ekonomiczne związane z niesprawiedliwymi wynagrodzeniami, później hasła antykomunistyczne i szturm na więzienie)
– protest ten (zwany też „powstaniem poznańskim”) został krwawo stłumiony przez wojsko, a rząd uznał go za „prowokację imperialistów”
– mimo stłumienia protestu – coraz głośniejsze dyskusje w PZPR (żądania destalinizacji i demokratyzacji)
Przebieg
– zwołanie na 19 X 1956 posiedzenia Komitetu Centralnego PZPR w celu wyboru nowych władz partii
– w przeddzień posiedzenia rozpoczęcie marszu Armii Radzieckiej z baz na Śląsku i Pomorzu w stronę Warszawy
– przygotowania części wojsk PRL do pomocy Sowietom, a części do obrony Warszawy
– w dniu posiedzenia niespodziewany przyjazd delegacji ZSRR z Nikitą Chruszczowem na czele – rozmowy Sowietów z władzami PZPR
– ostateczna akceptacja wyboru Władysława Gomułki (komunisty, a jednocześnie więźnia stalinizmu) na przywódcę PZPR
Symbolem zmian było m.in. uwolnienie prymasa Stefana Wyszyńskiego (uwięzionego bez wyroku w latach 1953-1956). Kościół katolicki poparł przejęcie władzy przez Gomułkę.
Skutki
Przejściowa „odwilż” (liberalizacja polityki władz):
– usunięcie śladów kultu Stalina (m.in. przywrócenie nazwy Katowice)
– rehabilitacja osób prześladowanych w czasach stalinowskich, zaprzestanie terroru
– powrót do ZSRR oficerów radzieckich przydzielonych do Wojska Polskiego
– porozumienie z Kościołem katolickim (przejściowy powrót religii do szkół, reprezentacja świeckich katolików w sejmie)
– zgoda na upamiętnienie AK i powstania warszawskiego (pomnik i nazwa placu w Warszawie, wydawanie książek na ten temat)
– reaktywowanie Związku Harcerstwa Polskiego
– repatriacja 30 tys. Polaków z ZSRR
– koniec socrealizmu w kulturze – ożywienie kulturalne (m.in. tzw. polska szkoła filmowa)
„Polski Październik” zainspirował Węgrów, jednak ich bunt (powstanie węgierskie w XI 1956) został krwawo stłumiony przez Armię Radziecką.
Od 1957 polityka władz ponownie zaczęła się zaostrzać:
– tworzenie specjalnych oddziałów do tłumienia manifestacji (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej – ZOMO)
– tłumienie wolności słowa (m.in. likwidacja tygodnika „Po prostu”, ostrzejsza cenzura)
– ataki na Kościół katolicki (1965 krytyka listu biskupów polskich do biskupów niemieckich ze słowami „udzielamy wybaczenia i prosimy o nie”, 1966 organizacja Tysiąclecia Państwa Polskiego konkurencyjnego do kościelnego Tysiąclecia Chrztu Polski)
Ilustracja – przemówienie Władysława Gomułki 24 X 1956 w czasie wiecu na Placu Defilad w Warszawie (potępienie stalinizmu, zapowiedź reform).