Konfederacja barska (zwana pierwszym polskim powstaniem narodowym) wystąpiła przeciw ingerencji Rosji w sprawy Rzeczypospolitej i przeciw uległemu królowi. Wystąpiła też przeciw innowiercom, co Rosja wykorzystała dla swoich celów.
konfederacja – zbrojny związek szlachty (czasem także miast) przeciwko królowi lub w jego zastępstwie
Geneza
– sprzeciw części szlachty wobec elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764), dokonanej pod wpływem Rosji i Prus
– sprzeciw Rosji i części szlachty wobec planów reform (np. uporządkowania przepisów podatkowych, zniesienia liberum veto w sprawach podatkowych, zmniejszenia rangi instrukcyj sejmikowych dla posłów, ograniczenia władzy hetmanów i senatu)
– ingerencja Rosji w sprawy Rzeczypospolitej (wpływy ambasadora Nikołaja Repnina, wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczypospolitej, utworzenie prorosyjskich konfederacyj innowierczych w Toruniu i Słucku – reakcją na to była katolicka konfederacja w Radomiu)
– II 1768 „sejm repninowski” – przeforsowanie równouprawnienia dla innowierców wymuszone porwaniem przywódców konfederacji radomskiej (uchwalenie tzw. praw kardynalnych: wolna elekcja, liberum veto, utrzymanie przywilejów dla szlachty
– II 1768 polsko-rosyjski „traktat wieczystej przyjaźni” (Rzeczpospolita protektoratem Rosji)
protektorat – państwo zależne od innego państwa w zakresie spraw zewnętrznych (np. polityki zagranicznej)
Przebieg
– 29 II 1768 Bar na Podolu – zawiązanie konfederacji szlachty przeciw carycy Rosji Katarzynie II, królowi Stanisławowi Augustowi i innowiercom (cel według aktu konfederacji: obrona wiary katolickiej; w praktyce konfederatom chodziło o niezależność Rzeczypospolitej od Rosji, która wykorzystywała kwestie światopoglądowe i uległość króla do ingerencji w sprawy państwa polskiego)
– początkowo lokalne walki partyzanckie z Rosjanami przy bierności króla
– stopniowo konfederacja rozprzestrzeniła się na cały kraj (66 lokalnych konfederacji, łącznie 100 tys. osób, ok. 500 bitew i potyczek z wojskami rosyjskimi)
– 1769 utworzenie Generalności (centralnej władzy konfederacji): ogłoszenie detronizacji Stanisława Augusta, organizacja obozów warownych, intensywna działalność dyplomatyczna
Sytuacja międzynarodowa:
– poparcie dla konfederacji ze strony Turcji (wojna z Rosją) i Francji (broń, pieniądze, doradcy wojskowi)
– przeciwko konfederacji opowiedział się papież, a za nim część biskupów (choć konfederacja wzywała do obrony katolicyzmu)
– nieudana próba porwania króla (IX 1771) wywołała niechęć dworów europejskich, a nawet wycofanie poparcia Turcji; powstał wtedy rosyjsko-prusko-austriacki plan rozbioru Rzeczypospolitej
Twierdzami konfederatów były m.in. Jasna Góra, Wawel, Tyniec i Lanckorona. Ostatnią twierdzą konfederatów barskich był klasztor karmelitów w Zagórzu, broniony do XI 1772.
W działalności konfederatów były silnie obecne wątki religijne (sama treść aktu konfederacji, ryngrafy z wizerunkiem Marii noszone przez konfederatów, wizerunki religijne na chorągwiach, pieśni maryjne)
Skutki
– śmierć około 60 tys. ludzi
– represje wobec konfederatów (zesłanie na Syberię, przymusowe wcielenie do armii rosyjskiej)
– agresja wobec innowierców (zniszczenie kościołów, śmierć duchownych)
– wykorzystanie motywu ochrony innowierców przed polską nietolerancją w propagandzie rosyjskiej i pruskiej
Najdonioślejszym następstwem konfederacji barskiej był pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej (1772). Rzeczpospolita utraciła prawie 1/3 obszaru i 40% ludności:
– na rzecz Rosji – tereny na wschód od Dźwiny i Dniepru
– na rzecz Prus – Prusy Królewskie (bez Gdańska i Torunia), Warmię, część Kujaw
– na rzecz Austrii – Spisz, Podhale, część Małopolski (w tym Ruś)
Ciekawostka: część terenów (tzw. zastaw spiski – zamki na Słowacji będące w polskim zarządzie z XV w. w zamian za pożyczkę dla ówczesnego króla Węgier) Austria zajęła jeszcze w 1769-1770 pod pretekstem ochrony przed epidemią dżumy.
Sejm rozbiorowy, odbywający się w 1773 pod nadzorem Rosjan, zaakceptował rozbiór i wprowadził ograniczone reformy państwa (m.in. utworzenie Rady Nieustającej, nowocześniejszego organu władzy ale uzależnionego od Rosji, oraz Komisji Edukacji Narodowej
[podstawa programowa dla szkoły podstawowej – 16.2]
Ilustracja – fragment obrazu Artura Grottgera „Modlitwa konfederatów barskich” (scena przed bitwą pod Lanckoroną, w której zresztą konfederaci ponieśli klęskę).