Rewolucja 1905 r., pierwszy ogólnorosyjski protest przeciw archaicznemu ustrojowi i stosunkom społecznym, podważyła podstawy władzy carskiej. W Królestwie Polskim rewolucja łączyła postulaty społeczne z narodowymi.
Rewolucja 1905 r. w Rosji
Geneza
– archaiczny ustrój polityczny Rosji (absolutyzm, brak parlamentu, brak rządu w nowoczesnym rozumieniu, mit władcy – „ojczulka”)
– archaiczny ustrój gospodarczy Rosji (zacofane rolnictwo, przemysł stosunkowo niewielki ale skupiony w wielkich fabrykach w największych miastach, więc bardzo podatny na kryzysy i nastroje rewolucyjne; duże różnice w poziomie życia)
– klęska w wojnie z Japonią (miała wzmocnić pozycję Rosji, a okazała się wizerunkową i militarną klęską pogłębiającą kryzys gospodarczy)
– nieudolność rządów Mikołaja II (lekceważenie nastrojów rewolucyjnych, car i elity oderwani od rzeczywistości)
– aktywność radykalnych ugrupowań politycznych (komunistów, posługujących się terrorem anarchistów i eserowców itd.)
Przebieg
– 22 I 1905 „krwawa niedziela ” w Petersburgu (pokojowa manifestacja 100 tys. ludzi chcących doręczyć carowi petycję na rzecz 8-godzinnego dnia pracy i amnestii dla więźniów politycznych brutalnie rozpędzona przez wojsko) – upadek mitu „dobrego cara”, powszechne niezadowolenie
– kumulacja lekceważonych dotąd oczekiwań różnych grup społecznych (robotnicy, chłopi i żołnierze – postulaty ekonomiczne, inteligencja i narodowości podporządkowane Rosji – postulaty polityczne)
– masowe strajki i demonstracje w Imperium Rosyjskim (także w krajach bałtyckich i Królestwie Polskim) krwawo tłumione przez wojsko
– bunty żołnierzy
– tworzenie Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (wpływy komunistów w radach, żądanie przejęcia władzy)
– kompromitujący pokój z Japonią (IX 1905) – jeszcze większe niezadowolenie ludności
30 X 1905 „manifest październikowy” Mikołaja II – spóźniona reakcja na protesty: obietnica swobód obywatelskich i powołania parlamentu
Skutki rewolucji:
– utworzenie pierwszego rosyjskiego parlamentu – Dumy Państwowej (w praktyce Duma była instytucją fasadową)
– represje wobec opozycji (tzw. „reakcja stołypinowska” – liczne kary śmierci)
– wzrost znaczenia radykalnych ugrupowań politycznych: eserowców i bolszewików, co w konsekwencji doprowadziło do rewolucji w 1917 r.
– ograniczone reformy w gospodarce (powstanie warstwy bogatych chłopów)
– większa wolność słowa
– powstanie legalnych zrzeszeń
– autonomia Finlandii
Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim
(Królestwo Polskie było częścią Imperium Rosyjskiego. Po upadku powstania styczniowego 1863-1864 jego odrębność była bardzo ograniczona, a instytucje i ludność poddano rusyfikacji.)
Geneza
– osłabienie Rosji w wyniku wojny z Japonią
– dorosło pokolenie, które nie pamiętało klęski powstania styczniowego 1863-1864, ale zostało wychowane w tradycji niepodległościowej
– rozwój i radykalizacja ugrupowań socjalistycznych (V 1904 zał. Organizacja Bojowa PPS urządzająca zamachy na rosyjskich policjantów, urzędników i donosicieli)
– kryzys gospodarczy – pogorszenie się warunków życia robotników, strajki
– demonstracje antyrosyjskie i antywojenne (min. w Białymstoku i Warszawie) – brutalnie rozpędzone przez Rosjan
Przebieg
– I 1905 – na wieść o „krwawej niedzieli” masowy strajk robotników ze wspólnej inicjatywy PPS i SDKPiL, 3-miesięczny strajk szkolny
– konflikty polityczne wśród Polaków (socjaliści za protestami, endecja przeciwko), morderstwa na tle politycznym
– podziały polityczne wykorzystywane przez Rosjan (np. inspirowanie pogromów Żydów)
– masowe strajki i demonstracje w wielu miejscach Królestwa (Warszawa, Łódź, zagłębie dąbrowskie, Świętokrzyskie) – walki z policją i wojskiem rosyjskim (liczne ofiary śmiertelne); działania rewolucyjne trwały w latach 1905-1907.
W Łodzi strajki przerodziły się w regularne walki (tzw. powstanie czerwcowe 1905), do stłumienia których Rosjanie ogłosili stan wojenny i skierowali dodatkowe oddziały wojska. Powstańcy łączyli postulaty ekonomiczne (8-godzinny dzień pracy, ustanowienie płac minimalnych, ubezpieczenia zdrowotne) z narodowymi (np. dopuszczenie języka polskiego w oświacie).
Rewolucja 1905 r. w Królestwie Polskim łączyła dwa aspekty:
– aspekt społeczny (postulaty ekonomiczne, jak 8-godzinny dzień pracy czy gwarancje wynagrodzeń robotników; demokratyzacja społeczeństwa widoczna we wspólnej walce robotników i inteligencji)
– aspekt narodowy (sprzeciw wobec podporządkowania Rosji, żądanie swobód w oświacie i używaniu języka polskiego – po raz pierwszy od powstania styczniowego)
Skutki
– liczne ofiary śmiertelne
– ustępstwa cara: możliwość zakładania polskich szkół i spółdzielni (zał. Polska Macierz Szkolna), złagodzenie cenzury, używanie języka polskiego w urzędach gminnych, tolerancja religijna dla Kościoła greckokatolickiego (unickiego)
– rozłam w ruchu socjalistycznym („starzy” – PPS Frakcja Rewolucyjna Józefa Piłsudskiego – postulaty niepodległościowe; „młodzi” – PPS Lewica Feliksa Kona – postulaty ekonomiczne)
– działacze endecji w Dumie Państwowej (Roman Dmowski)
Doświadczenia z rewolucji 1905 r. wykorzystano w walce o niepodległość Polski w kolejnych latach. Wielu członków Organizacji Bojowej PPS stanowiło trzon polskich formacyj w czasie I wojny światowej, a później niepodległego państwa polskiego (w tym Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i kilku premierów II Rzeczypospolitej). Działania rewolucyjne stały się częścią tradycji walk o niepodległość (np. jednym z jej symboli stał się 19-letni Stefan Okrzeja stracony w 1905 za zamach na rosyjskiego oberpolicmajstra).
[podstawa programowa szkoły podstawowej – 24.5]
Ilustracja – fragment obrazu Ilii Riepina „17 października 1905”. 17 X to według kalendarza juliańskiego (używanego w dawnej Rosji) 30 X – dzień wydania „manifestu październikowego” cara Mikołaja II. Wśród manifestujących malarz przedstawił osoby z różnych grup społecznych, pokazując ogólnonarodowy charakter rewolucji.