Wiosna Ludów nastąpiła, w ograniczonym zakresie, tylko w zaborze pruskim i austriackim. W Galicji jej zapowiedzią było tragicznie zakończone powstanie krakowskie. W „Kongresówce” rewolucja w ogóle się nie odbyła.
Powstanie krakowskie 1846
Geneza:
– działalność emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i jego emisariuszy w kraju (plan trójzaborowego powstania z udziałem chłopów)
– archaiczne stosunki społeczne (utrzymanie poddaństwa chłopów i pańczyzny, występowanie szlachty w charakterze wykonawców przepisów uciążliwych dla chłopów, co podsycało wzajemną niechęć i niezrozumienie)
Przebieg:
– 1846 utworzenie tzw. Rządu Narodowego który miał kierować powstaniem; wskutek zdrady część jego działaczy aresztowana przed rozpoczęciem walk
– spontaniczne, nieskoordynowane ataki powstańców na oddziały austriackie, brak szerszej strategii władz powstańczych
– 24 II 1846 manifest Rządu Narodowego w Krakowie (Jan Tyssowski: wezwanie do walki w trzech zaborach, zapowiedź równości praw i zniesienia pańszczyzny)
– 27 II 1846 procesja powstańców na podkrakowskie Podgórze celem przekonania chłopów – powstrzymana przez wojsko (śmierć Edwarda Dembowskiego, jednego z liderów powstania)
– niepowodzenie powstania w pozostałych zaborach (planowane akcje od razu stłumione przez wojsko lub udaremnione aresztowaniami)
Z inicjatywy Austriaków – II/III 1846 tzw. „rabacja” albo „rzeź galicyjska” (napady chłopów na dwory szlacheckie – grabieże, okrutne mordowanie mieszkańców). Austriacy wspierali to (plotki o antychłopskich planach szlachty, wynagrodzenie za dostarczone zwłoki szlacheckie, nagroda dla przywódcy rabacji – Jakuba Szeli), a gdy szlachta została już sterroryzowana przysłali do Galicji 55 tys. wojska, aby odzyskać kontrolę. Rabacja galicyjska (oraz nieprzygotowanie i słabość powstańców) ostatecznie zdecydowała o klęsce powstania.
Skutki:
– zniszczenie 500 dworów szlacheckich i śmierć ich mieszkańców
– wzajemna niechęć szlachty i chłopów (efekt braku wyjaśnienia i ukarania rzezi galicyjskiej)
– represje na powstańcach
– XI 1846 likwidacja Wolnego Miasta Krakowa i jego włączenie do Austrii
Powstanie wielkopolskie 1848 (zabór pruski)
Geneza:
– dążenia niepodległościowe Polaków (emisariusze emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, nieudana próba trójzaborowego powstania w 1846)
– Wiosna Ludów w Prusach (uwolnienie przez „rewolucję marcową 1848” w Berlinie m.in. Ludwika Mierosławskiego, polskiego oficera oczekującego na wykonanie wyroku śmierci za próbę powstania w 1846)
Przebieg:
– III 1848 utworzenie Komitetu Narodowego w Poznaniu (ogłoszenie niepodległości, organizacja regularnych sił zbrojnych z Mierosławskim na czele)
– różnice zdań powstańców (powstanie ludowe i walka z absolutyzmem vs. porozumienie z Prusami w celu uzyskania autonomii)
– powszechny pobór do armii powstańczej (chłopom obiecano uwłaszczenie i przydziały ziemi)
– lokalne starcia z wojskami pruskimi
– w zamian za obietnicę autonomii władze powstańcze rozwiązały oddziały chłopskie – chłopi uznali to za zdradę, a Prusacy nie dotrzymali słowa
– mimo pojedynczych sukcesów (zwycięstwo pod Miłosławiem) – upadek dyscypliny w armii spowodował ostateczne zwycięstwo Prus
Ciekawostka: Ludwik Mierosławski był też wynalazcą, skonstruował m.in. kosowóz (pojazd bojowy napędzany siłą mięśni, uzbrojony w kosy i rakiety-fajerwerki). Kosowozy były zastosowane w walkach, ale okazały się zupełnie nieprzydatne (czego jednak konstruktor nie chciał przyjąć do wiadomości).
Skutki:
– represje pruskie wobec powstańców i polskiej ludności, całkowita likwidacja autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego
– europejska sława Mierosławskiego (po zwolnieniu z niewoli pruskiej dowodził walkami rewolucjonistów w kilku krajach, a w 1863 przejściowo dowodził powstaniem styczniowym)
– utworzenie Koła Polskiego w parlamencie pruskim (na czele współpracownik Mierosławskiego Karol Libelt)
Wiosna Ludów w Galicji (zabór austriacki)
Geneza:
– inspiracja wystąpieniami rewolucyjnymi w Wiedniu i na Węgrzech (przejściowe sukcesy, m.in. dymisja kanclerza Klemensa von Metternicha, zniesienie cenzury, zapowiedź uchwalenia konstytucji)
– pamięć o niepowodzeniu powstania krakowskiego 1846 i o rabacji galicyjskiej
Przebieg:
– III 1848 masowo podpisywana petycja do cesarza w sprawie liberalizacji polityki (m.in. zwolnienie więźniów politycznych, zniesienie pańszczyzny, używanie języka polskiego w oświacie i urzędach, utworzenie polskiej Gwardii Narodowej), utworzenie polskich przedstawicielstw we Lwowie i w Krakowie
– spektakularny przejazd delegacji z petycją do cesarza ze Lwowa do Wiednia (manifestacje po drodze, w Krakowie spory o uzgodnienie petycji z obu miast, w Wiedniu fiasko rozmów z cesarzem i urzędnikami)
– przeciwdziałanie Austriaków: IV 1848 zniesienie pańszczyzny (odciągnięcie chłopów), utworzenie Rady Głównej Ruskiej (odciągnięcie Ukraińców), ostrzelanie Lwowa w XI 1848 dla wymuszenia uległości
Skutki:
– zniesienie pańszczyzny w zaborze austriackim
– wzrost antagonizmu polsko-ukraińskiego (podsycanego przez Austriaków)
– upowszechnienie idei pracy organicznej w Galicji
– cele rewolucjonistów nie zostały osiągnięte; autonomię dla Galicji przyniosło dopiero przekształcenie się cesarstwa w monarchię austro-węgierską w 1867
[podstawa programowa dla szkół podstawowych – 21.2]
Ilustracja – grafika przedstawiająca Edwarda Dembowskiego, jednego z przywódców powstania krakowskiego 1846 w czasie procesji na podkrakowskie Podgórze celem przekonania chłopów do powstania. Misja się nie udała, Dembowski zginął chwilę po scenie przedstawionej na grafice od salwy austriackich żołnierzy.