Rozpad koalicji antyhitlerowskiej spowodował podział świata na dwa wrogie bloki polityczno-militarne: NATO i Układ Warszawski (tzw. podział dwubiegunowy). Na ich czele stały dwa supermocarstwa: USA i ZSRR.
Przyczyny rozpadu koalicji antyhitlerowskiej:
– nietrwały charakter koalicji (łączył ją cel – pokonanie Hitlera, a nie wspólne wartości)
– spór aliantów co do kształtu powojennej Europy (ZSRR: sowietyzacja bloku wschodniego; Wielka Brytania: stworzenie bufora wolnych państw między Zachodem a ZSRR)
– spór aliantów co do przyszłości Niemiec i sposobów zapobieżenia kolejnej wojnie
– spór brytyjsko-radziecki o wpływy na Bałkanach (1944- 1949 wojna domowa w Grecji: Wielka Brytania popierała stronę rządową, ZSRR lewicową opozycyjną partyzantkę)
sowietyzacja – wprowadzanie zmian w polityce, ustroju i gospodarce kraju na wzór ZSRR
Skutki rozpadu koalicji antyhitlerowskiej:
– podział świata na dwie strefy wpływów oddzielone „żelazną kurtyną”
– utrwalenie systemu dwubiegunowego (rywalizacji dwóch supermocarstw i ich sojuszników)
Zachód (blok zachodni, „wolny świat”) – polityczna, gospodarcza i militarna dominacja USA (bo Wielka Brytania i Francja wyczerpane wojną, a Niemcy pokonane i podzielone)
Wschód (blok wschodni, obóz socjalistyczny) – dominacja ZSRR (podporządkowanie krajów „wyzwolonych” spod okupacji niemieckiej przez ZSRR, próba wpływania na politykę w innych)
– początek „zimnej wojny”
– znaczące różnice w tempie odbudowy i rozwoju cywilizacyjnego państw Europy zachodniej i wschodniej (w konsekwencji trwające do dziś różnice w poziomie życia ludności, infrastrukturze krajów itp.)
Początek zimnej wojny
– III 1946 przemówienie Winstona Churchilla w Fulton (USA): słowa o żelaznej kurtynie, wezwanie do powstrzymania ekspansji ZSRR
– 1947 doktryna Trumana: powstrzymywanie ekspansji ZSRR przez USA (pomoc dla krajów zagrożonych zwycięstwem komunistów, amerykańskie bazy wojskowe w różnych krajach świata)
– 1948 plan Marshalla: amerykańska pomoc finansowa na odbudowę państw europejskich (w przypadku bloku wschodniego odrzucona przez Stalina)
Żelazna kurtyna – symboliczna granica między wolnym Zachodem a komunistycznym Wschodem w Europie (fizycznie jej odpowiednikiem był Mur Berliński i strzeżona granica między państwami komunistycznymi a niekomunistycznymi)
Ciekawostka: przed Winstonem Churchillem określenia żelazna kurtyna (w takim samym znaczeniu) użył minister propagandy Trzeciej Rzeszy, Josef Goebbels.
Bloki polityczno-wojskowe okresu zimnej wojny
Układ Warszawski
– utworzony 1955 w Warszawie („Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej”)
– cel: formalnie obronny, w praktyce tajne plany ataku na Europę zachodnią
– członkowie: ZSRR, Polska, Bułgaria, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia; od 1956 NRD, do 1961 Albania
– bazy wojsk ZSRR (niektóre z bronią jądrową) – NRD, Polska, Czechosłowacja, Węgry (w Polsce kilkadziesiąt baz, największa w Legnicy)
– całkowita dominacja ZSRR (naczelny dowódca – marszałek i wiceminister obrony ZSRR)
– jedyna operacja zbrojna Układu Warszawskiego – 1968 „operacja Dunaj” (interwencja zbrojna w Czechosłowacji)
– 1991 rozwiązanie Układu Warszawskiego (później wycofywane bazy wojsk radzieckich – w Polsce do symbolicznej daty 17 IX 1993)
Ciekawostka: w ramach planów wojennych Układu Warszawskiego w przypadku ataku na Europę zachodnią Wojsko Polskie miało m.in. zaatakować północne RFN, Danię i Holandię. Ponieważ Polska byłaby obszarem tyłowym takiej wojny, przygotowywano też duże zaplecze medyczne (np. nowo budowane szkoły były projektowane jako szpitale wojskowe – miały ujednolicone rozkłady pomieszczeń, szerokie drzwi, umywalki w klasach przewidzianych na sale operacyjne).
NATO
– utworzony 1949 w Waszyngtonie („Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego”)
– cel: wspólna obrona przez atakiem (domyślnie – ze strony ZSRR)
– członkowie: USA, Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Norwegia, Islandia, Portugalia, Włochy, Kanada; już po utworzeniu paktu dołączyły Grecja, Turcja, RFN i Hiszpania
– niektóre państwa członkowskie nie uczestniczyły w strukturach wojskowych, a jedynie politycznych (czasowo Grecja, Francja, Hiszpania)
– bazy wojsk USA (niektóre z bronią jądrową) – Niemcy, Włochy, Wielka Brytania, Islandia, Norwegia, Turcja
– największe znaczenie – USA i Wielka Brytania (ale decyzje strategiczne podejmowane przez tzw. Radę NATO z udziałem wszystkich państw członkowskich)
– do upadku „żelaznej kurtyny” – brak operacji zbrojnych NATO
Podobieństwa NATO i Układu Warszawskiego:
– oba pakty miały charakter polityczno-militarny
– w obu paktach przyjęto zasadę, że zewnętrzny atak zbrojny na jedno państwo członkowskie upoważnia inne do zbrojnej reakcji
– w obu paktach ujednolicano wyposażenie i procedury wojsk, aby ułatwić współdziałanie
– oba pakty organizowały regularne wspólne ćwiczenia wojsk państw członkowskich
– naczelni dowódcy sił zbrojnych obu paktów byli oficerami supermocarstw (Układu Warszawskiego – marszałek ZSRR, NATO – generał USA)
Różnice między NATO i Układem Warszawskim:
– w Układzie Warszawskim było wyraźne podporządkowanie państw członkowskich wobec ZSRR, w NATO państwa członkowskie były suwerenne
– w Układzie Warszawskim broń atomową miał tylko ZSRR, w NATO najpierw USA, później też Wielka Brytania i Francja (ale w obu paktach broń gotowa do przekazania pozostałym członkom)
– w Układzie Warszawskim ministrami obrony byli generałowie, w państwach NATO zasada cywilnej kontroli nad armią (ministrowie obrony – cywilni politycy)
– po upadku „żelaznej kurtyny” Układ Warszawski rozwiązano (1991), a NATO kontynuuje działalność ze zmienionymi celami i poszerzonym składem
[podstawa programowa dla szkół podstawowych – 36.2, 36.4]
Ilustracja – przywódcy supermocarstw w latach 60. XX wieku: Nikita Chruszczow (ZSRR) i John F. Kennedy (USA). Za ich rządów miał miejsce największy kryzys polityczny zimnej wojny, tzw. kryzys kubański (1962), w czasie którego świat stanął na krawędzi wojny nuklearnej.