Zimna wojna to trwający ponad 40 lat konflikt supermocarstw (USA i ZSRR), bez otwartej walki zbrojnej między nimi. Była skutkiem rozpadu koalicji antyhitlerowskiej i podziału świata „żelazną kurtyną”.
Charakterystyczne zjawiska „zimnej wojny”
1) wojny zastępcze – ang. proxy wars (starcia zbrojne formalnie między innymi państwami, ale wspieranymi przez USA i ZSRR)
2) wojna ideologiczna (propagandowa)
ze strony bloku wschodniego:
– oskarżanie Zachodu o „imperializm”
– obsesja antyszpiegowska
– indoktrynacja ludności, w tym młodzieży (elementy militarne w edukacji)
– wykorzystywanie ruchów pacyfistycznych do zwalczania polityki USA
ze strony USA:
– „czerwona panika” (obawa przed agentami ZSRR, tzw. makkartyzm – inwigilacja i represje wobec Amerykanów sympatyzujących z komunizmem)
– motyw walki zbrojnej z komunizmem w popkulturze (np. w serii filmów o Jamesie Bondzie)
– audycje radiowe w językach środkowoeuropejskich (Głos Ameryki, BBC, Radio Wolna Europa) – zagłuszane w krajach komunistycznych
3) wyścig zbrojeń (rywalizacja w ilości i rodzaju broni – konwencjonalnej i atomowej)
– wzrost arsenałów jądrowych obu stron (skutek: powszechny lęk przed zagładą atomową)
– „równowaga strachu” (nikt nie zaatakowałby pierwszy bojąc się odwetu, co spowodowałoby ogólną zagładę)
– powszechny lęk przed wojną i ogromne koszty zbrojeń spowodowały podjęcie przez USA i ZSRR rozmów rozbrojeniowych, zakończonych wzajemnymi ustępstwami
1968 międzynarodowy traktat o nierozprzestrzenianiu broni atomowej (państwa mające taką broń nie mogą pomagać innym w jej uzyskaniu)
Koszty wyścigu zbrojeń przyspieszyły ruinę gospodarczą bloku wschodniego.
4) wyścig kosmiczny
– w większości dziedzin wygrywał ZSRR (pierwszy sztuczny satelita Ziemi – Sputnik 1, pierwszy pies w Kosmosie, sonda księżycowa),
– 1961 pierwszy człowiek w Kosmosie – Jurij Gagarin (ZSRR)
– 1969 pierwszy człowiek na Księżycu – Neil Armstrong (USA)
– 1981 pierwszy wahadłowiec (statek wielokrotnego użytku) „Columbia” (USA)
Ciekawostka: początkowo w programach atomowych i kosmicznych USA i ZSRR uczestniczyli niemieccy naukowcy zajmujący się tym w czasach Trzeciej Rzeszy.
Najważniejsze konflikty okresu zimnej wojny
Blokada Berlina Zachodniego 1948- 1949
– geneza: konflikt aliantów w sprawie przyszłości Niemiec (m.in. nieuzgodniona z ZSRR reforma walutowa w zachodnich strefach okupacyjnych)
– przebieg: 11-miesięczna blokada dróg lądowych i dostaw prądu do zachodniego Berlina przez ZSRR, „most powietrzny” między zachodnimi Niemcami a zachodnim Berlinem (pełne zaopatrzenie w żywność i węgiel przez samoloty amerykańskie i brytyjskie)
– skutki: porażka wizerunkowa ZSRR (klęska komunistów w wyborach samorządowych w zachodnim Berlinie), ostateczny podział na RFN i NRD oraz na Berlin i Berlin Zachodni
Wojna koreańska (1950- 1953)
– geneza: inwazja komunistycznej Korei północnej na prozachodnią Koreę południową
– przebieg: wsparcie Chin dla Północy (tzw. chińscy ochotnicy), a sił ONZ (z USA na czele) dla Południa, bardzo dużo ofiar cywilnych
– skutki: utrwalenie podziału Korei na dwa wrogie państwa (izolacja i militaryzacja Północy, szybki rozwój gospodarczy Południa, pomiędzy nimi pilnie strzeżona strefa demarkacyjna wzdłuż 38 równoleżnika pod nadzorem międzynarodowym)
strefa demarkacyjna – pas ziemi rozdzielający skłócone strony w czasie rozejmu, tymczasowa granica
Kryzys kubański 1962
– geneza: próba umieszczenia przez ZSRR rakiet z głowicami jądrowymi na Kubie wykryta przez wywiad USA
– przebieg: blokada morska Kuby przez flotę USA przed zbliżającymi się okrętami ZSRR (floty supermocarstw stanęły naprzeciwko siebie, przygotowane do użycia broni jądrowej), intensywne negocjacje w atmosferze zagrożenia doprowadziły do wycofania się floty ZSRR
– skutki: wzajemne ustępstwa stron (wycofanie radzieckich rakiet z Kuby i amerykańskich z Turcji), ustanowienie stałych kontaktów przywódców USA i ZSRR na wypadek kryzysów (telefoniczna „gorąca linia”), obniżenie autorytetu Chruszczowa w ZSRR
Kryzys kubański był najpoważniejszym konfliktem USA-ZSRR: świat był na skraju wojny nuklearnej.
Wojna wietnamska (1964- 1975)
– geneza: próba powstrzymania przez USA ekspansji komunistów w Wietnamie (podzielonym po wyzwoleniu spod kolonizacji francuskiej)
– przebieg: masowe bombardowania Wietnamu przez USA, długotrwała walka z komunistyczną partyzantką – Vietkongiem (pomoc zbrojna ZSRR), ogromne straty wśród cywilów
– skutki: kompromitująca porażka USA (konieczność wycofania się, spadek morale, duża liczba okaleczonych weteranów), wzrost wpływów komunistycznych w Azji (Wietnam, Laos, Kambodża), wzrost nastrojów pacyfistycznych na Zachodzie (wykorzystywanych przez ZSRR)
Reakcja międzynarodowa: wystąpienia celebrytów przeciw USA i wojnie podchwytywane przez ich fanów.
Inwazja radziecka w Afganistanie (1979- 1989)
– geneza: próba utrzymania przez ZSRR proradzieckiej polityki władz Afganistanu i pokonania oporu mudżahedinów (islamistycznej partyzantki)
– przebieg: inwazja wojsk radzieckich – zamiast planowanego błyskawicznego opanowania sytuacji uwikłanie ZSRR w długą, wyniszczającą wojnę, pomoc zewnętrzna dla mudżahedinów (USA – dostawy broni, kraje islamskie – fundusze i ochotnicy), ustępstwa afgańskiego rządu wobec islamistów
– skutki: porażka militarna i wizerunkowa ZSRR (konieczność wycofania się po ogromnych stratach – upadek autorytetu władz i mitu niezwyciężonej armii, przyspieszenie rozpadu ZSRR), osłabienie Afganistanu, rozwój radykalnych ugrupowań islamistycznych (co w latach 90. przyniosło kolejną wojnę).
Reakcja międzynarodowa: 1980 bojkot igrzysk olimpijskich w Moskwie.
[podstawa programowa dla szkół podstawowych – 36.7]
Ilustracja – próbna eksplozja Ivy King, najpotężniejszej amerykańskiej bomby atomowej (XI 1952, Wyspy Marshalla na Oceanie Spokojnym). W okresie zimnej wojny państwa atomowe (czyli posiadające broń nuklearną) regularnie przeprowadzały takie detonacje zwane oficjalnie „testami”, jednak ich celem było również zastraszenie drugiej strony wyścigu zbrojeń.