Pozostawienie Polski w strefie wpływów ZSRR umożliwiło utworzenie komunistycznych władz podległych Stalinowi. Ich istnienie zależało jednak od stłumienia opozycji, politycznej i zbrojnej. Zrobiono to w sposób zdecydowany i brutalny.
Przejęcie władzy przez komunistów
Geneza
– w czasie wojny rozwój działalności ugrupowań komunistycznych (VIII 1941 Polska Partia Robotnicza – PPR; III 1942 Gwardia Ludowa – GL)
– po odkryciu zbrodni katyńskiej wycofanie uznania ZSRR dla rządu RP w Londynie – tworzenie alternatywnej armii („ludowe Wojsko Polskie”, tzw. berlingowcy)
– I 1944 utworzenie alternatywnych struktur władzy (KRN – Krajowa Rada Narodowa, na czele agent służb ZSRR Bolesław Bierut; odmowa uznania rządu RP w Londynie, współpraca z ZSRR, zapowiedź reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu)
– II 1945 konferencja „Wielkiej Trójki” w Jałcie (granica wschodnia Polski na linii Curzona, Polska w strefie działań ZSRR, wolne wybory)
– od przekroczenia Bugu w VII 1944 zajmowanie przyznanych Polsce terenów wyłącznie przez Armię Radziecką i „ludowe” Wojsko Polskie
Linia Curzona – zaproponowana w czasie wojny bolszewickiej w 1920 r. przez Brytyjczyków linia demarkacyjna (tymczasowa granica) między wojskami polskimi i bolszewickimi – całkowicie odcinała od Polski Kresy. Po II wojnie światowej wzdłuż linii Curzona ustalono granicę Polski (istniejącą z małymi zmianami do dziś).
Przebieg
1) zaraz po przekroczeniu Bugu przez Sowietów – zał. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego jako „rząd” (tzw. „komitet lubelski”, na czele Edward Osóbka-Morawski)
– manifest 22 VII 1944 – sojusz z ZSRR, granica wschodnia na linii Curzona
– decyzje PKWN – m.in. utworzenie Milicji Obywatelskiej (zamiast policji, w czasie wojny kolaborującej z Niemcami), sądownictwo wojskowe także w sprawach cywilów
– 1944 reforma rolna: przejęcie ziemi poniemieckiej i wielkiej własności ziemskiej w zamian za dożywotnią rentę (wkrótce zmniejszoną); nieco ponad 1/3 rozparcelowano (podzielono) między chłopów, z reszty utworzono gospodarstwa państwowe – likwidacja ziemiaństwa, uzyskanie poparcia chłopów dla nowych władz
– XII 1944 przekształcenie PKWN w Rząd Tymczasowy RP (premier Edward Osóbka-Morawski)
2) VI 1945 utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej uznanego przez aliantów (premier Edward Osóbka-Morawski)
– oprócz komunistycznej większości także kilku polityków opozycji (m.in. były premier rządu londyńskiego Stanisław Mikołajczyk – rozłam w rządzie londyńskim)
– w tym samym czasie VI 1945 w Moskwie „proces szesnastu” (przywódców polskiego państwa podziemnego, podstępnie aresztowanych przez NKWD i oskarżonych o współpracę z Niemcami przeciwko ZSRR) – likwidacja krajowych struktur rządu londyńskiego, zastraszenie opozycji
– próba przekonania Kościoła i ludności, że nowe władze nie wprowadzą zmian obyczajowych (udział dygnitarzy komunistycznych w uroczystościach religijnych, religia w szkołach, zwrot dóbr kościelnych zagrabionych przez Niemców, zgoda na istnienie prorządowego ale katolickiego Stowarzyszenia PAX z przedwojennym narodowcem Bolesławem Piaseckim na czele)
– przejęcie tzw. Ziem Odzyskanych (Śląsk, Pomorze, Warmia i Mazury) – rozpoczęcie masowych przesiedleń (3,5 mln Niemców do Niemiec, 1,8 mln Polaków z Kresów)
Ciekawostka: przesiedlenia Polaków z Kresów na Ziemie Odzyskane nazywano oficjalnie „repatriacją”. Był to jednak zabieg propagandowy, bo „repatriacja” oznacza „powrót do ojczyzny (z innego kraju)”, a przesiedlani Polacy byli właśnie przymusowo wysiedlani ze swojej ojczyzny na zupełnie nowy dla siebie teren.
3) wykonanie decyzji aliantów o wolnych wyborach:
– VI 1946 sfałszowane referendum ludowe (zniesienie senatu, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu, granica zachodnia na Odrze i Nysie Łużyckiej)
– propaganda i terror UB przeciwko opozycyjnemu PSL
– I 1947 sfałszowane wybory do Sejmu Ustawodawczego (rzekome zwycięstwo „bloku demokratycznego” pod kierunkiem komunistów i porażka opozycyjnego PSL)
– ucieczka Stanisława Mikołajczyka z kraju – praktyczna likwidacja opozycji politycznej
– Sejm Ustawodawczy: prezydent Bolesław Bierut, premier Józef Cyrankiewicz, „Mała Konstytucja” (praktyczne odejście od zasad konstytucji marcowej 1921)
Zmiany w ugrupowaniu rządzącym w Polsce:
– przekształcenie PPR w partię masową
– wewnętrzne konflikty między zwolennikami sowietyzacji (Bolesław Bierut) i „polskiej drogi do socjalizmu” (Władysław Gomułka), związane także z wojennymi losami działaczy komunistycznych
– odsunięcie od władzy i aresztowanie Władysława Gomułki za „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne” (zwycięstwo nurtu prosowieckiego)
– czystka i zastraszenie przedwojennych działaczy PPS
– XII 1948 utworzona Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR; połączenie PPR i PPS)
Skutki
Zwołanie Sejmu Ustawodawczego i uchwalenie tzw. Małej Konstytucji oznaczało przejęcie władzy w Polsce przez komunistów (podległych Stalinowi, ale z uznaniem międzynarodowym).
Partyzantka antykomunistyczna (podziemie antykomunistyczne, „żołnierze wyklęci”)
Geneza:
– od 1943 tworzenie przez AK struktur konspiracyjnych na wypadek okupacji radzieckiej (ok. 80-100 tys. żołnierzy w chwili zakończenia wojny)
– porażka „planu Burza” – brutalna likwidacja AK na Kresach, upadek powstania warszawskiego,
– uznanie Polski za strefę działań wojennych ZSRR – terror NKWD wobec AK, bezkarne zbrodnie żołnierzy radzieckich na polskich cywilach
– „myślenie życzeniowe” wielu działaczy antykomunistycznych (nadzieje na „III wojnę światową” zachodnich aliantów z ZSRR)
– spóźnione i niewystarczające działania rządu RP w Londynie oraz utrata międzynarodowego poparcia dla niego
Przebieg:
Działania partyzantki antykomunistycznej:
– partyzantka antykomunistyczna – początkowo ok. kilkunastu tys. żołnierzy, różne organizacje bez wspólnego dowództwa; największe to AK – Armia Krajowa (do rozwiązania w I 1945), WiN – Wolność i Niezawisłość, Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, NSZ – Narodowe Siły Zbrojne, Konspiracyjne Wojsko Polskie)
– akcje zbrojne: ataki na posterunki i więzienia (uwalnianie więźniów), przejmowanie pieniędzy i dokumentacji z urzędów i spółdzielni, zamachy na funkcjonariuszy komunistycznych
– największe akcje zbrojne: V 1945 atak na obóz NKWD w Rembertowie koło Warszawy (uwolnienie kilkuset więźniów), V 1946 opanowanie miasta Hrubieszów (rzadki przypadek współdziałania WiN i UPA)
Przeciwdziałanie ze strony władz komunistycznych:
– ogromne siły rządowe (cn. 250 tys. milicjantów i żołnierzy, w tym wyposażonych w ciężką broń) wsparte przez jednostki NKWD
– brutalne represje (aresztowania, tortury w śledztwie, wyroki śmierci; w obozach NKWD śmierć głodowa i deportacje na Syberię)
– VII 1945 obława augustowska – masowe aresztowania na Suwalszczyźnie (kilkaset osób uprowadzono w nieznanym kierunku i zamordowano)
– II 1947 amnestia dla działaczy podziemia (wiarołomna, bo ujawniający się zostali poddani represjom; praktyczna likwidacja większości struktur konspiracyjnych)
– propaganda państwowa przedstawiająca partyzantkę jako „bandy” (wykorzystanie faktu, że na tych samych terenach działały również bandy rabunkowe)
Badanie i ocenę partyzantki antykomunistycznej po 1945 komplikuje fakt, że niektórzy jej działacze jednocześnie walczyli z okupantami i popełniali zbrodnie wojenne. Na przykład, działający na Podlasiu oddział Romualda Rajsa ps. Bury zarówno zwalczał komunistów, jak i dopuszczał się mordów na prawosławnych Białorusinach. Powoduje to, że przez jednych „Bury” jest uznawany za bohatera, a przez innych za zbrodniarza. W 2019 ofiary zbrodni „Burego” zostały uznane za świętych przez Kościół prawosławny.
Przykłady ofiar terroru:
– Danuta Siedzikówna ps. „Inka” – 18-letnia sanitariuszka oddziału Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” (po aresztowaniu mimo tortur nikogo nie zdradziła, rozstrzelana).
– rotm. Witold Pilecki – w czasie wojny dobrowolny więzień i organizator ruchu oporu w KL Auschwitz oraz powstaniec warszawski; po wojnie organizował konspiracyjne struktury wywiadu (aresztowany, torturowany i rozstrzelany)
– gen. August Emil Fieldorf ps. „Nil” – w czasie wojny dowódca Kedywu Komendy Głównej AK; po wojnie nie podjął działalności konspiracyjnej (mimo to aresztowany pod fałszywymi zarzutami i powieszony).
Skutki:
– zdecydowane zwalczanie partyzantki przez władze i brak poparcia społeczeństwa (zmęczonego wojną) powodowały szybkie wygaszanie oporu
– IV 1950 porozumienie Episkopatu Polski z władzami komunistycznymi – potępienie konspiracji przez Kościół katolicki (co także wpłynęło na wygaszanie oporu zbrojnego przeciw komunistom)
– po 1953 partyzantka antykomunistyczna była już rzadkością (choć ostatni partyzant – Józef Franczak 'Lalek’ – zginął dopiero w 1963)
– przez cały okres PRL partyzantka antykomunistyczna była przemilczana lub nazywana „bandami”, a jej zwalczanie nazywano „utrwalaniem władzy ludowej”
Od lat 90. XX w. – upamiętnienie „żołnierzy wyklętych”, w tym:
– 1 III Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych (rocznica wykonania wyroku śmierci na członkach tzw. IV Komendy Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość w 1951)
– poszukiwania anonimowych pochówków ofiar „mordów sądowych” i uroczyste pogrzeby (Instytut Pamięci Narodowej – prof. Krzysztof Szwagrzyk, archeolodzy-wolontariusze)
Ciekawostka: określenie „żołnierze wyklęci” powstało dopiero w latach 90. XX wieku. Najczęściej interpretuje się je tak, że partyzanci antykomunistyczni w Polsce po II wojnie światowej nie tylko byli zwalczani przez państwo, ale także lekceważeni lub potępiani przez większość społeczeństwa, Kościół i opinię międzynarodową więc w ten sposób „wyklęci” przez wszystkich.
Konspiracja młodzieżowa
Geneza:
– opór młodzieży przeciw indoktrynacji w szkołach (likwidacji harcerstwa, walce z religią, przymusowi członkostwa w komunistycznych organizacjach, przekazywanym treściom itd.)
– chęć włączenia się w działalność niepodległościową jak dorośli
Przebieg:
– ogółem 1944-1956 powstało ponad 1000 grup konspiracyjnych (przeważnie małych i krótko działających, ale łącznie kilkanaście tysięcy osób)
– formy działalności: propaganda (wydawanie i rozpowszechnianie ulotek), samokształcenie, szkolenie wojskowe, w niektórych organizacjach także próby działań dywersyjnych
Skutki:
– represje wobec uczniów – usuwanie ze szkół, kary więzienia (specjalny obóz dla młodocianych więźniów w Jaworznie – na wzór radziecki); represje wobec rodziców
„Akcja Wisła”
Geneza:
– sztuczny podział ziem południowo-wschodniej Polski, w tym Bieszczad (zamieszkanych przez Polaków i Ukraińców)
– nadzieje nacjonalistów ukraińskich na kolejną wojnę, która przyniesie niepodległość Ukrainie – dążenie do oderwania terenów Polski zamieszkanych przez Ukraińców
– działalność partyzantki ukraińskiej (UPA – Ukraińskiej Powstańczej Armii) przeciwko przesiedleniom Ukraińców z polskich Bieszczad do ZSRR
Przebieg:
– walki UPA (przy wsparciu ludności ukraińskiej) z „ludowym” WP, ale i polskim podziemiem
– III 1947 śmierć gen. Karola Świerczewskiego „Waltera” (jednego z najbardziej rozpoznawalnych dowódców „ludowego” WP) w zasadzce koło Baligrodu – pretekst do odwetu na Ukraińcach
– 1947-1950 „Akcja Wisła” – przymusowe przesiedlenie ludności greckokatolickiej i prawosławnej na tzw. ziemie odzyskane (140 tys. osób)
Skutki:
– czystka etniczna w południowo-wschodniej Polsce – likwidacja ukraińskiego osadnictwa i kultury, wyludnienie
– rozproszenie ukraińskiej mniejszości w Polsce (Dolny Śląsk, Pomorze Zachodnie, Warmia)
– całkowita likwidacja oporu Ukraińców, w tym działalności UPA w Polsce
– represje wobec inteligencji i duchowieństwa ukraińskiego w Polsce
Ponieważ przy przesiedleniach przyjęto kryterium religijne (prawosławni i grekokatolicy), oprócz Ukraińców przesiedlono także Łemków, stanowiących osobną grupę etniczną. Akcja Wisła osłabiła kulturę łemkowską bardziej, niż ukraińską (Łemków było znacznie mniej, więc rozproszenie uderzało w nich silniej).
[podstawa programowa dla szkół podstawowych – 37.1, 37.2]
Ilustracja – plakat propagandowy „Olbrzym i zapluty karzeł reakcji”, rozpowszechniany przez komunistów w 1945 roku. „Olbrzym” ma mundur „ludowego” Wojska Polskiego, a opluwa go pokraczny stwór z napisem „AK”. „Reakcja” to w komunistycznej propagandzie dążenie do przywrócenia starych porządków, niechęć wobec zmian. Choć plakat kolportowano tylko przez kilka miesięcy 1945 (zaprzestano po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej), samo określenie weszło do powszechnego użycia i wskazywało stosunek nowych władz do Armii Krajowej.