Jak łatwiej uczyć się historii? Każde wydarzenie ma przyczyny, przebieg i skutki. Samo zapamiętanie faktu nie ma sensu, jeśli go nie rozumiesz – ale gdy zrozumiesz, to i łatwiej zapamiętasz.
Każda opowieść o wydarzeniu historycznym (prezentacja, wypracowanie, notatka, ustna wypowiedź itd.) składa się z trzech głównych punktów: geneza – przebieg – skutki.
1) Geneza (przyczyny)
Ten punkt odpowiada na pytania:
– Dlaczego to się stało?
– Co było wcześniej?
– Jakie były powody?
– Czego chcieli uczestnicy? W jakim celu podjęli działanie?
Przykład
Przyczyny upadku cesarstwa rzymskiego to między innymi:
– wojny domowe, częste zmiany cesarzy
– osłabienie armii
– napływ barbarzyńców (imigracja i najazdy)
– obojętność Rzymian na sprawy publiczne
– rozwój nowej religii – chrześcijaństwa
– podział na cesarstwo wschodnie i zachodnie
Jeśli przyczyn jest więcej, możemy je uporządkować i podzielić na kilka rodzajów, na przykład:
– przyczyny wewnętrzne (dotyczące danego kraju) i przyczyny zewnętrzne (dotyczące innych krajów)
Przykład: Wojny domowe i częste zmiany cesarzy były wewnętrzną przyczyną upadku cesarstwa rzymskiego. Napływ barbarzyńców był natomiast przyczyną zewnętrzną.
– przyczyny polityczne (dotyczące władzy i granic), społeczne (dotyczące ludności), ekonomiczne (dotyczące gospodarki), militarne (dotyczące zbrojeń, rozwoju techniki wojennej) itd.
Przykład: Polityczną przyczyną upadku cesarstwa były m.in. częste zmiany cesarzy. Przyczyną społeczną był z kolei rozwój nowej religii – chrześcijaństwa.
– przyczyny bezpośrednie (powodujące wystąpienie danego wydarzenia od razu) i pośrednie (mające związek z tym, co się stało, ale odległy, w połączeniu z innymi faktami)
Przykład: Najazd Germanów pod wodzą Odoakra na Rzym był bezpośrednią przyczyną upadku cesarstwa rzymskiego, ponieważ Odoaker obalił cesarza i nie ogłosił się kolejnym, upadek cesarstwa nastąpił więc od razu, bezpośrednio. Rozwój chrześcijaństwa był natomiast przyczyną pośrednią – Rzymianie stopniowo zmieniali swój stosunek do władzy cesarskiej, do służby wojskowej, do sensu życia… ale następowało to powoli, przez długie lata a nawet całe pokolenia, w połączeniu z innymi zjawiskami.
Po co takie podziały? Nie chodzi o to, by się ich uczyć na pamięć, ale by dzięki nim lepiej zrozumieć dane zjawisko historyczne. Pozwala to na przykład dostrzec, że każde wydarzenie ma wiele różnych przyczyn. Jeśli zauważysz to na przykładzie wspomnianego upadku cesarstwa rzymskiego, to łatwiej Ci będzie szukać różnych przyczyn innego wydarzenia – znajdziesz też podobieństwa między nimi (na przykład podobieństwa upadku cesarstwa zachodniorzymskiego do upadku innych imperiów w dziejach świata).
2) Przebieg
Ten punkt odpowiada na pytania:
– Co się wydarzyło?
– Kto w tym uczestniczył?
– Kiedy się to stało?
– Gdzie to się stało?
– Jak się to odbyło? W jaki sposób?
– Jakie były główne etapy? (to szczególnie dotyczy dłuższych wydarzeń i zjawisk)
Przykład: W 476 r. n.e. germański wódz Odoaker najechał na Rzym i obalił cesarza Romulusa Augustulusa, a później odesłał jego insygnia cesarzowi wschodniorzymskiemu. (kiedy? kto? co zrobił? gdzie? w jaki sposób to zrobił?)
Pięć głównych pytań (kto? co? gdzie? kiedy? jak?) to podstawa opisu każdego wydarzenia, zjawiska czy sytuacji, nie tylko w historii. Pamiętaj jednak, że w historii równie ważne jest też pytanie „Dlaczego? Po co?” (czyli pytania o przyczyny) oraz „I co z tego?” (czyli pytanie o skutki).
3) Skutki (następstwa, konsekwencje)
Ten punkt odpowiada na pytania:
– I co z tego?
– Co się zmieniło?
– Co stało się później?
– Jakie były konsekwencje?
– Co uzyskali (lub stracili) uczestnicy danego wydarzenia?
Przykład
Skutki upadku cesarstwa rzymskiego to między innymi:
– wzrost znaczenia Bizancjum
– powstanie nowych państw (np. Franków)
– wzrost znaczenia Kościoła i jego dostojników
– przejściowe załamanie cywilizacyjne
– rozwój języków romańskich na bazie łaciny
Podobnie jak w przypadku przyczyn, również skutki można sobie uporządkować, dzieląc je na kilka rodzajów:
– skutki bezpośrednie (następujące od razu) i skutki pośrednie (następujące w dalszej przyszłości, w powiązaniu z innymi faktami)
Przykład: Wzrost znaczenia Bizancjum nastąpił od razu, gdy tylko „zniknęło” cesarstwo zachodniorzymskie – zresztą sam Odoaker dał temu wyraz, odsyłając insygnia cesarskie właśnie tam. Rozwój języków romańskich na bazie łaciny był skutkiem pośrednim, bardziej odległym, bo wymagał najpierw migracji ludów na obszarze dawnego cesarstwa, podziału na nowe państwa, całych pokoleń które zaczynały stopniowo mówić inaczej itd..
– skutki polityczne (dotyczące władzy i granic, np. powstanie nowych państw), społeczne (dotyczące ludności), ekonomiczne (dotyczące gospodarki, np. załamanie cywilizacyjne), militarne (dotyczące zbrojeń, rozwoju techniki wojennej), kulturowe itd.
Przykład: Powstanie nowych państw to skutek polityczny. Przejściowe załamanie cywilizacyjne to skutek społeczny i ekonomiczny zarazem.
Zauważ, że skutki jednego wydarzenia historycznego często są przyczynami innego.
Przykład: Wzrost znaczenia Kościoła i jego dostojników (skutek upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w.) był pośrednią przyczyną sporu cesarstwa z papiestwem w XI/XII w.
W historii nie chodzi o to, żeby tylko zapamiętać jakieś fakty, ale przede wszystkim żeby te fakty zrozumieć. Datę czy nazwę miejscowości można sobie ostatecznie sprawdzić w książce lub w internecie. Bez zrozumienia „o co w tym chodziło?”, „na czym to polegało?” zapamiętanie samych faktów jest jednak trudne i wydaje się bezsensowne.
Zapamiętanie „geneza – przebieg – skutki” (można sobie pomóc skrótem GPS) i pytań do poszczególnych punktów (dlaczego? – co, kto, gdzie, kiedy, jak? – i co z tego?) ułatwi Ci zrozumienie faktów historycznych. Zobaczysz, że zaczną wtedy mieć sens, będą się układać w logiczną całość. A historia jest również po to, aby nauczyć się logicznego myślenia!